Bảo tồn tri thức bản địa để giữ bản sắc dân tộc

Kho tàng tri thức bản địa đang bị mai một

Tây Nguyên với không gian văn hóa rộng lớn là địa bàn cư trú lâu đời của hơn 40 dân tộc thiểu số, trong đó người K’Ho là một trong những cộng đồng quan trọng với dân số hơn 200.000 người (Tổng cục Thống kê, 2024).

Theo ThS. Nguyễn Thị Quỳnh Như, nghiên cứu sinh Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG TP. Hồ Chí Minh, người K’Ho gắn bó với môi trường rừng núi và hình thành hệ tri thức bản địa phong phú, phản ánh kinh nghiệm quản lý tài nguyên, tổ chức cộng đồng và gìn giữ bản sắc văn hóa trong mối quan hệ hài hòa với thiên nhiên.

Trong đó, tri thức về môi trường tự nhiên là nền tảng quan trọng, gồm khả năng nhận diện các loại đất, tri thức về chu kỳ mùa vụ, hướng gió, dấu vết động vật, thuật ngữ phân chia rừng và quy tắc khai thác. Người K’Ho lưu giữ hàng trăm tên gọi thảo dược, trong đó nhiều loại được sử dụng điều trị bệnh, chế biến thực phẩm hoặc ứng dụng trong đời sống thường nhật. Tri thức này không được ghi chép thành văn bản, mà được truyền qua kinh nghiệm của già làng, thầy cúng và những người lớn tuổi.

Tri thức bản địa của đồng bào K'Ho là nguồn lực quan trọng để xây dựng sản phẩm du lịch cộng đồng và du lịch văn hóa. Nguồn: Văn hóa Việt Nam

Bên cạnh đó là tri thức xã hội và văn hóa, với hệ thống luật tục, nghi lễ nông nghiệp, nghi lễ vòng đời - là những quy định bất thành văn điều chỉnh quan hệ xã hội, bảo vệ rừng thiêng, phân chia tài nguyên, giải quyết mâu thuẫn. Luật tục giúp cộng đồng duy trì sự ổn định và thích ứng với biến đổi môi trường.

Tri thức nghệ thuật và tri thức thủ công như dệt thổ cẩm, làm rượu cần, chế tác nhạc cụ, kiến trúc nhà dài, nghệ thuật kể khan (truyện sử thi) là những di sản đặc trưng tạo nên bản sắc văn hóa K’Ho. Đây cũng là nguồn lực quan trọng để xây dựng sản phẩm du lịch cộng đồng và du lịch văn hóa.

Dù phong phú, theo khảo sát tại một số địa phương từ năm 2021 - 2024, tri thức bản địa người K’Ho đang suy giảm nhanh, do biến đổi môi trường rừng, nơi đóng vai trò là “kho tri thức bản địa” của người K’Ho. Già làng K’Long K’Mingo (Đạ Rsal) cho biết: “Nhiều loại thuốc rừng giờ không còn thấy nữa, hoặc phải đi rất sâu vào rừng mới gặp”.

Khi hệ sinh thái thay đổi, tri thức gắn với dòng chảy, hướng gió, nơi sinh sôi của các loài cây con, hay cách dự báo thiên tai cũng mất dần tính hiệu lực. Điều này dẫn đến sự lung lay của hệ tri thức vốn được coi là chỉ dẫn quan trọng trong đời sống người K’Ho. Cùng với đó là sự “đứt gãy thế hệ” trong quá trình truyền dạy tri thức.

Ngoài ra, công tác tư liệu hóa và số hóa tri thức còn hạn chế. Nhiều tri thức quan trọng vẫn tồn tại dưới dạng truyền miệng, phụ thuộc vào trí nhớ của nghệ nhân lớn tuổi, dễ mất đi khi họ qua đời. Theo khảo sát, mức độ bảo tồn tri thức bản địa K’Ho chênh lệch đáng kể: tri thức rừng giữ được khoảng 70%, nghi lễ truyền thống 60%, nghề thủ công 50%, ngôn ngữ K’Ho chỉ còn 40%. Nhìn chung, các tri thức đòi hỏi truyền nối liên tục giảm mạnh, đặt ra yêu cầu cấp thiết về bảo tồn.

Bảo tồn tri thức bản địa gắn với phát triển du lịch

Dù tri thức bản địa của người K’Ho là nguồn lực quý cho phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng, việc khai thác hiện nay vẫn hạn chế và chưa tương xứng. Khảo sát tại một số địa phương cho thấy hoạt động khai thác còn manh mún, thiếu hệ thống và chưa bảo đảm vai trò chủ thể của cộng đồng K’Ho. ThS. Nguyễn Thị Quỳnh Như cho rằng, nếu không phát triển du lịch dựa trên tri thức bản địa, nguy cơ mất bản sắc rất lớn. Bởi vậy, cần có giải pháp tổng thể với sự tham gia của chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng K’Ho.

Cần giải pháp tổng thể bảo tồn và phát huy kho tri thức bản địa. Nguồn: baolamdong.vn

Theo đó, cần xây dựng khung chính sách rõ ràng về bảo tồn tri thức bản địa trong phát triển du lịch, trong đó xác định cộng đồng K’Ho là chủ thể trung tâm. Cơ chế tham vấn cộng đồng phải được thực hiện thường xuyên trong quá trình lập quy hoạch, phát triển sản phẩm và quản lý điểm đến.

Hình thành chương trình hỗ trợ đặc thù cho du lịch cộng đồng K’Ho, tập trung vào đào tạo nguồn nhân lực bản địa, phát triển sản phẩm du lịch dựa trên tri thức rừng, tri thức ẩm thực và nghệ thuật dân gian, đồng thời ưu tiên hỗ trợ khởi nghiệp cho các hộ gia đình và hợp tác xã.

Đẩy mạnh số hóa tri thức bản địa cùng với bảo tồn không gian rừng và khu vực thực hành nghi lễ. Chính quyền địa phương cần phối hợp với các trường đại học, viện nghiên cứu và tổ chức quốc tế để xây dựng ngân hàng dữ liệu văn hóa số, phục vụ tư liệu hóa, giáo dục và phát triển du lịch thông minh.

Đồng thời, tăng cường cơ chế liên kết giữa doanh nghiệp du lịch và cộng đồng K’Ho thông qua các mô hình hợp tác công - tư, bảo đảm phân chia lợi ích công bằng, nâng cao sinh kế và nhấn mạnh trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp trong bảo tồn văn hóa.

Mặt khác, lồng ghép mục tiêu bảo tồn tri thức bản địa vào các chương trình phát triển kinh tế - xã hội nơi cộng đồng K’Ho sinh sống đông đảo. Chỉ khi tri thức bản địa được coi là một thành tố của phát triển bền vững, quá trình bảo tồn mới có thể diễn ra hiệu quả và lâu dài.

Tri thức bản địa của người K’Ho là minh chứng cho sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, là di sản vô hình nhưng vô giá. Khi tri thức ấy được bảo tồn và phát huy, Tây Nguyên sẽ không chỉ là vùng đất của núi rừng hùng vĩ, mà còn là nơi lưu giữ văn hóa sống động, truyền cảm hứng cho mọi thế hệ.

Ngọc Phương