Ca trù ở Kim Bảng

Một thời “vàng son”

Theo các cụ cao niên làng Kim Bảng, ca trù có từ xa xưa và được hát trong cung đình, nghi lễ tế thần, chầu tổ, đặc biệt là trong các dịp sinh hoạt văn hóa mang tính tín ngưỡng của cộng đồng làng xã. Cách đây khoảng 200 năm, ca trù được đưa từ kinh đô Huế về tới thôn Phong Châu, xã Tuyên Hóa và phát triển rất thịnh vượng. Đó không chỉ là nghệ thuật mà còn là niềm kiêu hãnh của một làng quê giàu truyền thống văn hóa.

Thấy được tinh hoa của ca trù, khoảng 100 năm trước, ông Cao Tài, một thợ mộc nổi tiếng làng Kim Bảng đã học hát, chế tác nhạc cụ rồi về truyền dạy lại cho người dân trong làng. Nghe ông Tài dạy ca trù, nhiều người dân Kim Bảng xin đến theo học. Ngoài dạy hát, ông Tài cũng đã tự tay chế tác nhiều bộ trống, phách, đàn để phục vụ cho tập luyện, biểu diễn ca trù.

Một tiết mục ca trù của CLB Dân ca, ca trù xã Minh Hóa (cũ) - Ảnh: X.V

Ca trù ở Kim Bảng có thể hát một lúc 4 hoặc 6 ca nương kết hợp với gõ phách, múa quạt. Những người đàn ông ngồi phía sau đánh trống, đàn đáy. Ca nương Trương Thị Bương (75 tuổi), ở thôn 3 Kim Bảng, chia sẻ: “Ca trù Kim Bảng còn lưu giữ nhiều làn điệu cổ. Mỗi làn điệu mang sắc thái riêng, được thể hiện bằng sự phối hợp nhịp nhàng giữa ca nương, người đánh đàn, trống, gõ phách. Các bài hát ca trù chủ yếu ca ngợi quê hương, răn dạy đạo lý, thể hiện tình yêu nam nữ... Ngoài ra còn có những bài hát mới ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi vẻ đẹp quê hương, đất nước”.

Vừa trò chuyện, bà Bương vừa cất lời hát bài ca trù cổ “Đạo cha, đức mẹ”: “Trông lên thấy đạo cha, đức mẹ/Ta xem bằng núi Thái Sơn/Cha vun trồng, mẹ xây đắp nên dần/Sau cho con cháu được ấm thân… Cơm ngày ba bữa cha cày cấy/Áo mặc bốn mùa mẹ vá may/Cờ bạc hại thân, con ơi hãy tránh/Bút nghiên, đèn sách chớ mà rời tay”…

Bài hát này nói lên quá trình lao động vất vả của cha mẹ để nuôi con khôn lớn; mong con tránh xa những thói hư tật xấu, chăm chỉ học tập để sau này làm người có ích.

Trong bài ca trù “Việt Nam xây dựng cơ đồ” đã ca ngợi tinh thần đoàn kết, hy sinh của quân dân cả nước, ca ngợi Bác Hồ kính yêu. “Việt Nam xây dựng cơ đồ, anh hùng Chủ tịch là Hồ Chí Minh/Việt Nam đoàn kết hy sinh/Lá cờ giải phóng Việt Minh sao vàng/Nhân dân cách mạng chính quyền/Tinh thần đoàn kết xây nền tương lai/Việt Nam tranh đấu toàn tài/Đánh tan giặc Pháp, tiêu trừ Việt gian”… Theo bà Bương, ngôn từ trong các bà hát ca trù rất mộc mạc nhưng thể hiện được tính trang trọng. Muốn hát ca trù hay cần phải kết hợp với phách, quạt, múa. Khi hát phải thêm các từ đệm, như: í à, í à, hừ hứ, hư… ở đầu, hoặc giữa, sau mỗi câu hát để bài hát được mượt mà, đúng vần điệu.

Bà con ở Kim Bảng thường hát ca trù vào dịp lễ, Tết hay những đêm trăng thanh gió mát, mừng nhà mới… Đặc biệt, làn điệu này còn được biểu diễn trong dịp chào mừng Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Quảng Bình (cũ) lần thứ 2 năm 1949 tại hang lèn Cây Quýt (xã Minh Hóa cũ). Đây cũng là thời gian phát triển “vàng son” nhất của ca trù nơi vùng quê cách mạng này.

Bảo tồn và phát triển ca trù

Trong những năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước, ca trù có phần bị mai một, thế nhưng, các ca nương vẫn âm thầm bảo tồn, truyền dạy cho người trong làng. Khi cuộc kháng chiến kết thúc, người dân Kim Bảng tiếp tục khôi phục, phát triển lại phong trào hát ca trù. Ông Trương Văn Chuyên, nguyên Bí thư Đảng ủy xã Minh Hóa (cũ) cho biết: “Thời tôi làm Bí thư Đảng ủy, cả xã có 5/9 thôn có đội hát ca trù. Trong các thôn, xóm luôn rộn vang tiếng hát. Người dân còn dùng những từ ngữ, nội dung trong ca trù để răn dạy con cháu biết làm điều hay, lẽ phải, ca ngợi Đảng, Bác Hồ, quê hương, đất nước”...

Để bảo tồn và phát huy những giá trị độc đáo đó, Câu lạc bộ (CLB) Dân ca, ca trù xã Minh Hóa được thành lập từ năm 2016. Đến nay, CLB có 24 thành viên, trong đó có cả học sinh, thanh niên. CLB tổ chức sinh hoạt mỗi tuần 2 buổi vào dịp cuối tuần. Chủ nhiệm CLB Dân ca, ca trù xã Minh Hóa Cao Thanh Biên cho hay: “Để lưu giữ, phát triển ca trù, chúng tôi thường xuyên tập luyện, sưu tầm, sáng tác các bài hát mới. CLB còn cử thành viên có kinh nghiệm đi tập huấn, truyền dạy hát ca trù, dân ca cho các em học sinh, người dân trên địa bàn”.

Em Trương Thị Kim Hà, học sinh Trường THCS Minh Hóa, thành viên CLB bộc bạch: “Em học ca trù là để biết ông cha đã từng có một kho tàng văn hóa rất quý và em sẽ quyết tâm theo học để được biểu diễn, góp phần lưu giữ và phát huy những làn điệu ca trù của quê hương mình”.

Hoạt động của CLB Dân ca, ca trù xã Minh Hóa đang thực sự góp phần bảo tồn, phát huy các giá trị đặc sắc của ca trù với cách tiếp cận mới, gần gũi với cộng đồng; góp phần lưu giữ giá trị ca trù trong nhịp sống hiện đại…

Xuân Vương