Chõ gốm Đông Tiến (chõ gốm Đông Sơn) - Bảo vật quốc gia

Chõ gốm Đông Tiến trong bộ sưu tập “Gốm thời dựng nước” của ông Phạm Gia Chi Bảo ở Quận 2, thành phố Thủ Đức (Thành phố Hồ Chí Minh) có niên đại khoảng 2.500-2.000 năm là hiện vật gốm duy nhất thuộc văn hóa Đông Sơn được Thủ tướng ký quyết định công nhận Bảo vật quốc gia (đợt 13, năm 2024).

Chõ gốm Đông Tiến (hay chõ gốm Đông Sơn)- được công nhận Bảo vật quốc gia. Ảnh: Cục Di sản Văn hóa

Chõ gốm Đông Tiến (hay chõ gốm Đông Sơn) là 1 trong 7 chiếc chõ gốm thuộc văn hóa Đông Sơn được tìm thấy

Chõ gốm Đông Tiến (chõ gốm Đông Sơn) được tìm thấy ở xã Đông Tiến, Đông Sơn (tỉnh Thanh Hóa), trên triền sông Mã, thuộc giai đoạn Văn hóa Đông Sơn. Chõ rất ít được phát hiện so với các loại đồ gốm như nồi, chậu, thạp, bát, bình, vò, nồi nấu đồng, khuôn đúc... được tìm thấy trong các địa điểm khảo cổ thuộc văn hóa Đông Sơn.

Cho đến nay mới chỉ tìm thấy 7 chiếc chõ gốm Đông Sơn, phần lớn đều không còn nguyên vẹn. Chõ gốm Đông Tiến là hiện vật còn nguyên vẹn nhất, lớn nhất với hình dáng cân đối, hài hòa và trang trí hoa văn đặc trưng của văn hóa Đông Sơn.

Theo hồ sơ của Cục Di sản Văn hóa, chõ gốm Đông Tiến (chõ gốm Đông Sơn) cho thấy trình độ cao của kỹ thuật chế tác đồ gốm thời tiền-sơ sử, với công năng chính là làm chín gạo nhờ hơi nước bằng cách tiên tiến nhất lúc bấy giờ. Chõ gốm có chiều cao 40cm, được tạo tác từ đất sét pha cát, bã thực vật và nung ở nhiệt độ khoảng 800-900 độ C, được tạo hình trên bàn xoay kết hợp với nặn tay và kỹ thuật bàn đập hòn kê, dùng để đun, nấu, hấp chín đồ ăn bằng hơi nước.

Chõ gốm được tạo hình gồm hai tầng: tầng trên là ngăn để đồ cần làm chín, tầng dưới là nồi đựng nước đun sôi. Phần chứa nguyên liệu hấp cao 23cm, thân loe hình chóp cụt thuôn dần về phía nồi hấp, miệng hơi loe, có rãnh và gờ ở mép miệng. Phần nồi chứa nước cao 17cm, hình cầu, đáy lồi cong tròn, vai có gờ. Vỉ hấp giữa chõ và nồi có các lỗ nhỏ. Nơi tiếp giáp hai phần chõ và nồi có gờ đắp nổi ở vai.

Mặt ngoài chõ trang trí văn thừng đập kết hợp với miết láng, vừa mang tính mỹ thuật vừa hỗ trợ khi tạo dáng, làm cho sản phẩm chắc, khỏe, chịu lực, ít bị rạn nứt khi nung và giữ được nhiệt đều khi sử dụng.

Chõ gốm được tạo hình thanh thoát, riêng biệt, độc đáo so với các hiện vật đồ đun nấu hoặc các loại đồ đựng đất nung khác - là nguồn sử liệu hiện vật quan trọng phản ánh đời sống vật chất và đời sống tinh thần, tâm linh và những lễ nghi liên quan tín ngưỡng nông nghiệp của cư dân thời Đông Sơn của người Việt cổ.

Việc phát hiện các chõ gốm trong những di chỉ văn hóa Đông Sơn là minh chứng sống động cho thấy những nét văn hóa ẩm thực của người thời đó: đã biết sử dụng hơi nước làm chín gạo nếp (và có thể một số thức ăn khác) để tạo thành xôi - món ăn truyền thống phổ biến trong các dịp lễ tiết quan trọng và đời sống thường ngày trên đất Việt từ cách đây 2.500 năm cho đến ngày nay.

Căn cứ chất liệu, màu sắc, kỹ thuật chế tác, nghệ thuật trang trí, những đối sánh của các nhà nghiên cứu khảo cổ học và hội đồng giám định cho thấy bảo vật thuộc giai đoạn văn hóa Đông Sơn, dùng để đun, nấu, hấp chín đồ ăn bằng hơi nước.

Chõ gốm Đông Tiến (chõ gốm Đông Sơn) được công nhận là 1 trong 33 bảo vật quốc gia (đợt 13, năm 2024)

Trước đó, tại Quyết định số 1712/QĐ-TTg, Thủ tướng công nhận 33 bảo vật quốc gia (đợt 13, năm 2024), trong đó có Chõ gốm Đông Tiến. Cụ thể:

1- Đàn đá Đắk Sơn, niên đại: Khoảng 3.500 - 3.000 năm cách ngày nay; hiện lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Đắk Nông.

2- Chõ gốm, niên đại: Văn hóa Đông Sơn (khoảng 2.500 - 2.000 năm cách ngày nay); hiện lưu giữ tại Sưu tập tư nhân Phạm Gia Chi Bảo, Thành phố Hồ Chí Minh.

3- Trống đồng Vũ Bản, niên đại: Văn hóa Đông Sơn, thế kỷ III - II TCN; hiện lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Hà Nam.

4- Trống đồng Đông Sơn (Sưu tập Kính Hoa), niên đại: Thế kỷ III - II TCN; hiện lưu giữ tại Sưu tập tư nhân Nguyễn Văn Kính, thành phố Hà Nội.

5- Trống đồng Đông Sơn (Sưu tập Hoàng Long), niên đại: Thế kỷ III - II TCN; hiện lưu giữ tại Sưu tập tư nhân Lương Hoàng Long, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam.

6- Thạp đồng Đông Sơn (Sưu tập Hoàng Long), niên đại: Thế kỷ III -I TCN; hiện lưu giữ tại Sưu tập tư nhân Lương Hoàng Long, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam.

7- Bộ sưu tập trang sức vàng Lai Nghi, niên đại: Từ thế kỷ III TCN - giữa thế kỷ I; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Quảng Nam.

8- Hạt mã não hình thú Lai Nghi, niên đại: Từ thế kỷ III TCN - giữa thế kỷ I; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Quảng Nam.

9- Tượng đồng tê tê Long Giao, niên đại: Khoảng thế kỷ I - II; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Đồng Nai.

10- Đầu tượng Phật Linh Sơn Bắc, niên đại: Thế kỷ I - III; hiện lưu giữ tại Ban quản lý Di tích Văn hóa Óc Eo tỉnh An Giang.

11- Mộ vò Gò Cây Trâm, niên đại: Thế kỷ IV - V; hiện lưu giữ tại Ban quản lý Di tích Văn hóa Óc Eo, tỉnh An Giang.

12- Tượng Avalokitesvara Bắc Bình, niên đại: Thế kỷ VIII - IX; hiện lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Bình Thuận.

13- Phù điêu Shiva múa Phong Lệ, niên đại: Thế kỷ X; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm, Đà Nẵng.

14- Phù điêu Uma Chánh Lộ, niên đại: Thế kỷ XI; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm, Đà Nẵng.

15- Sưu tập Đầu phượng thời Lý, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Thế kỷ XI - XII; hiện lưu giữ tại Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội.

16- Sáu (06) Tượng Kim Cương chùa Đọi Sơn, niên đại: Thời Lý (1118 - 1121); hiện được lưu giữ tại chùa Đọi Sơn, xã Tiên Sơn, thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam.

17- Bia chùa Linh Xứng, niên đại: Ngày 3 tháng 3 năm Bính Ngọ, niên hiệu Thiên Phù Duệ Vũ thứ 7 (đời vua Lý Nhân Tông, 1126); hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia.

18- Mộc bài Đa Bối, niên đại: Ngày 25 tháng 11 năm Kỷ Tỵ, niên hiệu Thiệu Long thứ 12 (1269); hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia.

19- Tượng rồng Tháp Mẫm, niên đại: Thế kỷ XII - XIII; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm, Đà Nẵng.

20- Phù điêu Kala Núi Bà, niên đại: Thế kỷ XIV; hiện lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Phú Yên.

21- Bình Ngự dụng thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Thế kỷ XV; hiện lưu giữ tại Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội.

22- Đôi rồng đá thành bậc đình Trích Sài, niên đại: Thế kỷ XV; hiện lưu giữ tại đình Trích Sài, phường Bưởi, quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội.

23- Sưu tập gốm sứ cung Trường Lạc thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Thế kỷ XV - XVI; hiện lưu giữ tại Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội.

24- Khánh đá chùa Điều, niên đại: Ngày tốt tháng 8 năm Nhâm Thân, niên hiệu Chính Hòa thứ 13 (đời vua Lê Hy Tông, 1692); hiện lưu giữ tại chùa Điều, xã Vũ Bản, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam.

25- Đôi tượng nghê đồng, niên đại: Thế kỷ XVII; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Hà Nội.

26- Chuông Ngọ Môn thời Minh Mạng, niên đại: Ngày mồng 6 tháng 4, năm Minh Mạng thứ 3 (1822); hiện lưu giữ tại Bảo tàng cổ vật Cung đình Huế, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế.

27- Ấn vàng “Hoàng đế chi bảo”, niên đại: Tháng 3, năm Minh Mạng thứ 4 (1823); hiện lưu giữ tại Bảo tàng Hoàng gia Nam Hồng, tỉnh Bắc Ninh.

28- Phù điêu thời Minh Mạng, niên đại: Năm 1829; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế.

29- Cặp tượng rồng thời Thiệu Trị, niên đại: Năm 1842; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế.

30- Bộ tượng Tam tổ Trúc Lâm, niên đại: Thế kỷ XIX; hiện thờ tại chùa Vĩnh Nghiêm, xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang.

31- Ngai Hoàng đế Duy Tân, niên đại: Đầu thế kỷ XX; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế.

32- Bộ kim phẩm đền Nghè, niên đại: Đầu thế kỷ XX; hiện lưu giữ tại Bảo tàng Hải Phòng.

33- Ba chiếc xe ô tô được sử dụng phục vụ Chủ tịch Hồ Chí Minh, niên đại: Từ năm 1954 đến 1969; hiện lưu giữ tại Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch.

Minh Vũ