Chùa Dâu Bắc Ninh – Trung tâm Phật giáo cổ nhất Việt Nam nhìn từ góc độ bảo tồn kiến trúc

Từ hàng nghìn năm trước, Luy Lâu – Bắc Ninh đã được ghi nhận là vùng đất mở đầu cho sự hiện diện của Phật giáo trên lãnh thổ Việt Nam, nơi giao thoa sớm giữa văn minh Ấn Độ và các truyền thống văn hóa bản địa phương Đông. Trong không gian văn hóa Kinh Bắc xưa, chùa Dâu (xã Thanh Khương, huyện Thuận Thành) không chỉ được nhìn nhận như ngôi chùa cổ nhất Việt Nam, mà còn là một thực thể kiến trúc đặc biệt, nơi lưu giữ những chuẩn mực sớm nhất của kiến trúc Phật giáo Việt Nam bằng gỗ.

Kiến trúc gỗ – trụ cột làm nên dáng vóc cổ tự

Dù trải qua nhiều lần trùng tu, chùa Dâu vẫn giữ được nguyên lý tổ chức không gian và kết cấu truyền thống, trong đó gỗ là vật liệu chủ đạo, quyết định diện mạo tổng thể. Kiến trúc chùa không phô trương, không cầu kỳ, mà gây ấn tượng bởi sự chắc khỏe, trầm tĩnh và bền bỉ, phù hợp với tinh thần Phật giáo phương Đông.

Toàn bộ kiến trúc chính được nâng đỡ bởi hệ khung xương gỗ lớn, sử dụng những thân gỗ to bản, tuyển chọn kỹ lưỡng. Các cấu kiện như cột cái, cột quân, xà, rường, kẻ hiên, bẩy mái liên kết với nhau bằng kỹ thuật mộng mấu truyền thống, không phụ thuộc vào đinh kim loại. Chính kỹ thuật này giúp công trình chịu lực tốt, phân tán tải trọng đều, đồng thời cho phép gỗ “co giãn” linh hoạt theo điều kiện khí hậu nhiệt đới, giảm tác động của thời gian và thời tiết, qua đó lý giải vì sao kiến trúc chùa Dâu có thể tồn tại bền bỉ qua nhiều thế kỷ biến động.

Không gian chùa được tổ chức theo trục truyền thống Tam quan – Tiền đường – Tam bảo – Hậu đường, kết nối bằng hệ hành lang bao quanh. Hành lang vừa tạo sự khép kín cần thiết của chốn thiền môn, vừa đóng vai trò như lớp đệm không gian, điều hòa ánh sáng, gió và độ ẩm, bảo vệ kết cấu gỗ khỏi tác động khắc nghiệt của thời tiết.

Một điểm đặc sắc trong kiến trúc chùa Dâu là việc sử dụng cửa bức bàn bằng gỗ – giải pháp kiến trúc truyền thống mang tính linh hoạt cao. Khi khép lại, không gian trở nên trang nghiêm, tĩnh lặng; khi mở ra, ánh sáng và khí trời nhẹ nhàng thấm vào nội thất, tạo nên sự giao hòa giữa kiến trúc và thiên nhiên. Cách tổ chức này không chỉ mang ý nghĩa kỹ thuật, mà còn phản ánh triết lý kiến trúc Phật giáo: sự cân bằng giữa mở và đóng, động và tĩnh, giữa đời sống thế tục và cõi thiền. Người hành hương, qua từng lớp không gian, dần được dẫn dắt từ bên ngoài vào chiều sâu tâm linh của ngôi chùa.

Trên nền kết cấu gỗ chắc khỏe, nghệ thuật chạm khắc tại chùa Dâu được thể hiện một cách tiết chế nhưng giàu chiều sâu. Các mảng chạm rồng, mây, hoa lá, dây cuốn xuất hiện trên kẻ, đầu bẩy, cốn, ván nong… với đường đục mềm mại, dứt khoát, mang phong cách mỹ thuật thời Lý – Trần. Những chi tiết này không nhằm phô trương, mà đóng vai trò như nhịp thở nghệ thuật của kiến trúc. Qua bàn tay người thợ xưa, gỗ không còn là vật liệu vô tri, mà trở thành phương tiện chuyển tải tư tưởng Phật giáo – sự hòa hợp giữa con người, thiên nhiên và vũ trụ. Chính những đường nét “có hồn” ấy đã tạo nên chiều sâu cảm xúc, khiến không gian chùa Dâu luôn giữ được vẻ trầm mặc, thiền vị.

Nằm ở vị trí trung tâm là tháp Hòa Phong, biểu tượng kiến trúc và tâm linh của chùa Dâu. Dù phần thân tháp được xây bằng gạch, nhưng trong tổng thể kiến trúc gỗ xung quanh, tháp đóng vai trò như trục nhấn không gian, làm nổi bật bố cục và chiều sâu thị giác của toàn khu di tích.

Sự kết hợp hài hòa giữa gỗ – gạch – ngói cho thấy tư duy kiến trúc linh hoạt của người xưa, trong đó mỗi vật liệu được sử dụng đúng chức năng, bổ trợ lẫn nhau để tạo nên một chỉnh thể vừa bền vững, vừa giàu tính biểu tượng.

Bảo tồn kiến trúc gỗ trong thời đại số và phát huy giá trị di sản trong đời sống đương đại

Giá trị của chùa Dâu không chỉ nằm ở những cấu kiện hữu hình, mà còn ở không gian văn hóa – tín ngưỡng sống động, gắn với tục thờ Tứ Pháp, lễ hội chùa Dâu và đời sống tinh thần của cư dân Kinh Bắc. Vì vậy, bảo tồn chùa Dâu là bảo tồn cả kiến trúc lẫn “chất sống” văn hóa của di tích. Những năm gần đây, công tác tu bổ chùa Dâu được triển khai theo nguyên tắc giữ tối đa yếu tố gốc, ưu tiên vật liệu truyền thống và hạn chế can thiệp thô bạo. Đặc biệt, việc ứng dụng công nghệ quét 3D, lập hồ sơ số hóa kiến trúc đã mở ra hướng tiếp cận bảo tồn hiện đại. Từng cấu kiện gỗ, từng chi tiết chạm khắc được lưu giữ dưới dạng dữ liệu, hình thành một “ký ức kiến trúc số”, phục vụ công tác nghiên cứu, tu bổ lâu dài và khả năng phục dựng chính xác trong tương lai.

Bảo tồn chùa Dâu hôm nay không chỉ là giữ gìn hình hài kiến trúc, mà còn hướng tới phát huy giá trị văn hóa – giáo dục – du lịch. Kiến trúc gỗ cổ của chùa trở thành nguồn tư liệu quý cho nghiên cứu lịch sử kiến trúc, mỹ thuật và Phật giáo Việt Nam, đồng thời là điểm nhấn quan trọng trong phát triển du lịch văn hóa – tâm linh của Bắc Ninh.

Việc kết hợp bảo tồn với ứng dụng công nghệ số trong giới thiệu và trải nghiệm di tích sẽ giúp chùa Dâu tiếp cận công chúng hiện đại một cách sinh động, bền vững.

Nhìn từ góc độ bảo tồn kiến trúc, chùa Dâu không chỉ là một ngôi chùa cổ, mà là bản ghi chép sống động bằng gỗ về lịch sử Phật giáo và tư duy kiến trúc Việt Nam suốt gần hai thiên niên kỷ. Những cây gỗ lớn, hệ khung vì vững chãi, hành lang bao quanh và những đường đục tinh tế đã cùng nhau tạo nên một không gian vừa bền bỉ với thời gian, vừa thấm đẫm tinh thần văn hóa Kinh Bắc.

Trong dòng chảy hiện đại, khi công nghệ trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực, chùa Dâu đang được gìn giữ và phát huy bằng tư duy bảo tồn khoa học, tiếp tục khẳng định vị thế của Bắc Ninh – vùng đất địa linh nhân kiệt trên bản đồ văn hóa Việt Nam.

Trường Thịnh