Chuyện về những người soi sâm

Với người soi sâm, không chỉ cần những kinh nghiệm, mà còn cần đạo đức. Bởi với giá trị mà sâm Ngọc Linh mang lại, những cám dỗ cũng luôn trực chờ

Những người soi sâm

Từ “bài thuốc giấu” của đồng bào Xê Đăng, sâm Ngọc Linh (Nam Trà My, Đà Nẵng) và một phần Quảng Ngãi bây giờ đã trở thành “quốc bảo”. Khi giá sâm thật cao ngất ngưởng trên thị trường, nạn sâm giả càng tràn lan. Với đủ chiêu trà trộn, người tiêu dùng như lạc vào mê trận giữa thật giả lẫn lộn, danh tiếng của loại sâm này cũng bị ảnh hưởng không ít.

Cách đây tầm 10 năm, khi sâm Ngọc Linh mới bắt đầu được biết đến rộng rãi và khái niệm về máy kiểm định còn xa lạ, thì chỉ có những người ăn ngủ cùng sâm mới có thể nhận biết được. Phiên chợ sâm mỗi tháng có khi có cả tạ sâm tươi được đưa đến, trong khi 1kg sâm Ngọc Linh lên đến cả vài trăm, có khi cả tỉ đồng, người mua đến từ khắp nơi, kinh nghiệm cũng èo uột chắp vá, lấy gì mà tự tin xuống tiền? Vì vậy, đành cậy nhờ vào các “cao thủ” trong nghề. Họ chính là những “kiểm định viên” đầy kinh nghiệm. Nhờ họ, suốt mấy năm qua, hàng loạt củ, quả, lá sâm giả, không đạt chuẩn đã bị soi một cách kỹ càng, để giá trị thật của sâm Ngọc Linh được bảo vệ.

Hồ Văn Dang là thành viên Tổ kiểm định sâm tại các phiên chợ sâm Ngọc Linh

Vào phiên chợ, hay lễ hội sâm Ngọc Linh, người đổ về như trẩy hội. Từng gùi sâm được đồng bào vùng cao đưa xuống chợ, náo nhiệt vô cùng. Ngay cổng chợ, Tổ kiểm định mướt mồ hôi xem xét kỹ lưỡng từng củ sâm. Tổ kiểm định sâm tại phiên chợ sâm Ngọc Linh hiện nay có 5 thành viên, trong đó Hồ Văn Dang là cán bộ xã, người Xơ Đăng bản địa, trẻ tuổi, nhiệt tình và dày dặn kinh nghiệm. Từ sớm tinh mơ đến chiều muộn, những củ sâm nối nhau đặt lên chiếc bàn nhỏ nơi anh đứng. Mỗi củ, anh lại cầm lên ngắm nghía, đặt lại cẩn thận vào rổ. Thi thoảng, anh đưa lên mũi ngửi, bứt vài sợi rễ nhai thử. Củ nào anh gật đầu, sẽ được để riêng, cho vào chợ.

Cứ như vậy, không củ nào bị bỏ sót. Mặc dù kiểm định sâm chủ yếu bằng phương pháp so sánh, rồi loại trừ. Nghe có vẻ thủ công, nhưng lại rất quan trọng và thường khá chuẩn. “Hiện tại, chúng tôi có thể kiểm định chắc chắn chất lượng của khoảng 80% những lô sâm được đưa vào phiên chợ. Số còn lại, khi không chắc chắn thì đưa đi kiểm định bằng máy. Chỉ cần có 1% không chắc chắn thì cũng không được đưa vào phiên chợ để giao dịch, tránh cho người mua có thể bị mua phải hàng giả!”, Dang chia sẻ.

Với Dang và những người soi sâm khác, nhìn vỏ của củ vàng nhạt, tươi mọng, mắt nằm so le hai bên là coi như qua vòng 1. Củ nào thấy nghi mới ngửi, kiểm tra. Bởi sâm Ngọc Linh có mùi thơm đặc trưng, các loại sâm khác không có mùi hoặc mùi khét, hạt sâm cũng vậy. Đối với sâm Ngọc Linh, các mắt trên củ thường nằm so le nhau, không thẳng như các loại sâm khác. Mặc dù là sâm bản địa, nhưng nếu được trồng ở các thôn, xã khác nhau, do yếu tố đất trồng, màu sắc củ sâm cũng khác.

Về màu sắc, phần củ sâm Ngọc Linh nằm trên mặt đất thường xanh rêu, còn phần chìm dưới đất ánh vàng mỡ gà. Thân và rễ dẻo, lá tròn hơn các loại khác, mép lá răng cưa nhỏ và nông. Đó là những dấu hiệu cơ bản để phân biệt sâm Ngọc Linh thật với sâm giả. Sâm Lai Châu hay củ tam thất nhìn đã khác xa và nếu cắt ra, ruột sâm Ngọc Linh cũng mang đặc trưng riêng, Dang khẳng định chắc nịch.

Nam Trà My được định hướng sẽ phát triển và hình thành trung tâm công nghiệp dược liệu, với sâm Ngọc Linh là cây chủ lực

Những chi tiết này, chỉ người soi sâm nhiều kinh nghiệm mới dễ nhận ra. Với khách từ đồng bằng, việc phân biệt là thách thức; thậm chí bà con Trà Linh, nơi trồng sâm, đôi khi cũng khó phân biệt, bởi họ ít khi ra khỏi vùng và chưa hình dung hết sự đa dạng của các giống “sâm Ngọc Linh”.

Một củ sâm cùng thân và lá, với nhiều người chẳng gợi cảm xúc, nhưng với Dang lại được nâng niu như báu vật. Cũng phải thôi - đó là quốc bảo, là mạch sống của cư dân miền sương lạnh. Thẩm định sâm không hề dễ khi thiếu máy móc hỗ trợ, nhưng nhiều năm qua, chưa từng có khách phản ánh mua phải sâm giả ở phiên chợ này.

Giữ gìn “quốc bảo”

Khi Tổ kiểm định mới đi vào hoạt động, có không ít hoài nghi về hiệu quả cũng như tính xác thực. Nhưng qua vài lần phát hiện được sâm giả, rồi hạt giả…, Tổ kiểm định đã có được niềm tin từ người tiêu dùng. Những người đầu tiên soi sâm là những người có kinh nghiệm nhiều nhất, như già Hồ Văn Du, một trong những người có kinh nghiệm lâu năm nhất trong việc trồng sâm ở Nam Trà My, hay ông Bùi Văn Phái, nguyên Giám đốc Sở Y tế tỉnh Quảng Nam, cũng là một trong những người góp công đưa cây sâm Ngọc Linh trở thành phổ biến. Rồi cả ông Hồ Văn Lượng là “ông vua sâm” trên đỉnh Ngọc Linh với vườn sâm hơn 30 ha. Tổ thẩm định sâm Ngọc Linh của Nam Trà My ra đời năm 2017 với thế hệ đầu tiên như thế. Bây giờ, lớp kế cận như Dang đã có khoảng 5 năm tham gia thẩm định.

Đại diện chính quyền đi kiểm tra một vườn sâm tại Nam Trà My

Phủi đi lớp mùn đất còn sót lại trong đám rễ, Dang cẩn thận kiểm tra từng chút một rồi gật đầu tấm tắc. Có lẽ Dang đã thấy được là một cực phẩm sâm Ngọc Linh. Sâm giả ngày càng nhiều nên việc kiểm định sâm càng phải thật chỉn chu. Điều đó Dang có bởi bằng sự thôi thúc mãnh liệt của một người con Xê Đăng có trách nhiệm giữ gìn thương hiệu “cây thuốc giấu” của cha ông mình. “Vì mình làm bằng cái tâm. Củ nào mình chắc mới đưa vào chợ, không đạt mình trả lại. Nếu có nói ra nói vào thì mình lấy mẫu gửi kiểm định. Một phần, tôi và bà con đồng bào cũng trồng sâm mà, mình không kiểm định, sau có chuyện gì, mình cũng là người chịu thiệt từ việc mất thương hiệu”, Dang mộc mạc kể. Dang cũng đau đáu chuyện giữ gìn sâm quý trước nạn sâm giả tràn lan.

Người Xơ Đăng vốn rất tự hào vì sở hữu cây thuốc quý, nên họ trồng bằng mồ hôi, bằng tâm huyết, bảo vệ sâm bằng cả máu và nước mắt. Nhiều thôn, xã nhờ cây sâm mới thoát nghèo, nên họ không màng “một vốn bốn lời”, chỉ chú tâm vun trồng những cây sâm gốc. Khắp vùng sâm này, người như Dang chỉ đếm trên đầu ngón tay, bởi anh được mệnh danh là “cao thủ soi sâm”. Nhờ lớn lên với rừng, với người cha cả đời trồng sâm, Dang học hỏi được nhiều điều từ người thân sinh. Từ nhỏ đã theo cha đi kiếm sâm tự nhiên trong rừng, rồi tự tay trồng và chăm sóc cho hàng nghìn cây sâm nên Dang chỉ cần nhìn qua là có thể phân biệt sâm đó được trồng ở thôn nào, xã nào, nên chưa bao giờ thẩm định sai. Do vậy, việc làm kiểm định viên cũng là cách để anh bảo vệ cây sâm của đồng bào mình.

Sâm Ngọc Linh khi được đưa vào phiên chợ phải được kiểm tra kỹ càng. Nếu nghi ngờ, Tổ kiểm định giữ lại, báo cơ quan chức năng lập biên bản và lấy mẫu xác định

Nơi máy móc ít hiện diện, khi lời nói của một người trở thành bàn cân trong giao thương thì những người làm công việc soi sâm như Dang không chỉ cần những kinh nghiệm, mà còn cần cái tâm và đạo đức. Bởi với giá trị mà sâm Ngọc Linh mang lại, những cám dỗ cũng luôn trực chờ. Nhưng nếu đủ bản lĩnh và trách nhiệm với cây sâm, với đồng bào, mọi chuyện sẽ đi đúng hướng. Một lời nói, mỗi cái gật đầu khi kiểm tra sâm mới có trọng lượng và mang tính lâu dài.

Có những lần Dang và các đồng sự vướng phải tình huống khó khăn. Khi đó, Dang tần ngần một lúc lâu trước một lô sâm. Dù đã thử hết các cách, sử dụng hết kinh nghiệm của mình, nhưng vẫn không phân biệt được đây có phải là sâm Ngọc Linh thật hay không. Anh cùng các thành viên Tổ kiểm định sâm cùng kiểm tra tỉ mỉ, kỹ lưỡng. Tuy nhiên, nhiều người cũng lắc đầu chịu thua. Sau đó, lô sâm này được đưa đi kiểm định bằng máy, kết quả xác định là sâm Lai Châu, dù giống sâm Ngọc Linh tới hơn 95%. Những lần sau đó, Dang cùng các đồng sự tích cực tìm hiểu, tích cực học hỏi để ngày càng thêm nhiều kinh nghiệm. Tại phiên chợ sâm tháng 8-2023, anh Dang cùng các cộng sự đã phát hiện 2kg nghi ngờ là sâm Ngọc Linh giả của một doanh nghiệp và kiên quyết loại khỏi phiên chợ sâm. Sau khi Tổ kiểm định trình báo, công an liền lập biên bản, lấy mẫu mang đi kiểm định.

Đại diện lãnh đạo Nam Trà My cho biết, trước phiên chợ, những cá nhân, doanh nghiệp kinh doanh đều phải đăng ký và cam kết số lượng sâm sẽ bày bán. Sâm Ngọc Linh khi được đưa vào phiên chợ còn phải được kiểm tra kỹ càng từng củ bằng mắt thường, cảm nhận từ việc tiếp xúc và ngửi mùi. Nếu nghi ngờ không giống sâm bản địa, Tổ kiểm định yêu cầu giữ lại, báo cơ quan chức năng lập biên bản và lấy mẫu xác định. Đây là cách để bảo vệ giá trị cho sâm Ngọc Linh.

Đã nhiều năm, những phiên chợ sâm không chỉ là nơi mua bán, phát triển thương mại mà còn là câu chuyện văn hóa, lấy người dân làm gốc, lấy cây sâm Ngọc Linh làm cơ sở để xây dựng thương hiệu mang tính bền vững, lâu dài, như cách mà Hồ Văn Dang và đồng bào của anh đã gìn giữ suốt nhiều năm qua. Trong tương lai, việc đầu tư máy móc hiện đại là điều cần thiết, nhất là khi Nam Trà My được định hướng sẽ phát triển và hình thành trung tâm công nghiệp dược liệu, với sâm Ngọc Linh là cây chủ lực, với yêu cầu cao hơn về độ tin cậy và chuyên nghiệp trong vận hành. Khi đó, những người kiểm định sâm như Dang sẽ lùi về sau và tự hào với những đóng góp trong suốt những năm qua để bảo vệ giá trị cho “quốc bảo” đứng vững trên thị trường.

Tiêu Dao - Bảo Anh