Con đường bền vững cho các quốc gia Nam bán cầu

Những rào cản từ mô hình phát triển hiện hành

Trong nhiều thập kỷ, cộng đồng quốc tế đã được trấn an rằng các thách thức toàn cầu từ nghèo đói, bất bình đẳng đến biến đổi khí hậu và đại dịch, sẽ thúc đẩy việc hình thành các giải pháp chung dựa trên hợp tác quốc tế và tuân thủ các chuẩn mực, quy tắc đa phương được thiết lập sau Chiến tranh Thế giới thứ hai. Tuy nhiên, những cam kết này ngày càng giảm sức thuyết phục khi các nguyên tắc hợp tác bị suy yếu.

Thực tế cho thấy, hệ thống đa phương hiện nay ngày càng bộc lộ những hạn chế trong việc đáp ứng nhu cầu phát triển của các quốc gia đang phát triển. Tại nhiều nước ở Nam bán cầu, sự phụ thuộc kéo dài vào xuất khẩu hàng hóa thô, tỷ lệ lao động phi chính thức cao, mức đầu tư thấp cùng tình trạng khủng hoảng nợ tái diễn đã cản trở quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế. Những thách thức này không chỉ xuất phát từ nội tại nền kinh tế mà còn chịu tác động từ các chính sách và khuyến nghị của các tổ chức tài chính quốc tế.

Một nhà máy điện gió và mặt trời của Tập đoàn Đầu tư Điện lực Nhà nước (SPIC) ở Trương Gia Khẩu, tỉnh Hà Bắc, Trung Quốc. Ảnh: Reuters

Trong nhiều trường hợp, các khuyến nghị này nhấn mạnh việc thu hút dòng vốn tư nhân quốc tế, trong khi lại hạn chế khả năng huy động nguồn lực trong nước và làm suy giảm vai trò điều phối của nhà nước. Việc ưu tiên tự do hóa tài chính, thắt chặt chi tiêu công và thu hẹp không gian chính sách đã khiến nhiều quốc gia gặp khó khăn trong đầu tư dài hạn cho phát triển, cũng như trong việc nâng cao khả năng ứng phó trước các cú sốc kinh tế và biến đổi khí hậu.

Trong khi đó, các nước phát triển vẫn chưa thể hiện đầy đủ nhận thức về lợi ích chung cũng như trách nhiệm của họ đối với việc xây dựng một hệ thống hợp tác đa phương toàn diện và thân thiện với môi trường. Trước bối cảnh này, các quốc gia Nam bán cầu khó có thể trông chờ vào những thay đổi từ bên ngoài. Thiệt hại do các cú sốc khí hậu hiện đã lên tới hàng trăm tỷ USD mỗi năm và dự kiến sẽ tiếp tục tăng. Đồng thời, kỳ vọng rằng các giải pháp dựa trên thị trường, như định giá carbon, tài chính hỗn hợp hay các công nghệ đột phá đơn lẻ như thu giữ và lưu trữ carbon có thể tự động mang lại phát triển bền vững, đang ngày càng thiếu cơ sở.

Nhà nước trong tiến trình chuyển đổi xanh

Trong bối cảnh mô hình phát triển hiện nay ngày càng cho thấy nhiều hạn chế, chuyển đổi cấu trúc xanh đang được nhiều nhà hoạch định chính sách xem là hướng đi khả thi để dung hòa giữa mục tiêu tăng trưởng kinh tế và yêu cầu ứng phó với biến đổi khí hậu. Cách tiếp cận này nhấn mạnh vai trò điều phối của nhà nước, sử dụng chính sách công để tái cấu trúc nền kinh tế và định hướng lại việc phân bổ nguồn lực theo hướng bền vững hơn.

Mặc dù có sự khác biệt về điều kiện xuất phát, các quốc gia Nam bán cầu nhìn chung đều đối mặt với ba thách thức lớn gồm thúc đẩy công nghiệp hóa và đa dạng hóa kinh tế nhằm giảm phụ thuộc vào xuất khẩu hàng hóa thô; mở rộng nguồn cung năng lượng trong khi từng bước cắt giảm phát thải carbon; và nâng cao năng lực thích ứng trước các cú sốc khí hậu ngày càng nghiêm trọng. Việc giải quyết đồng thời ba thách thức này đòi hỏi các chương trình đầu tư phối hợp và quy mô lớn, từ phát triển công nghiệp chế biến trong nước, xây dựng chuỗi cung ứng cho năng lượng tái tạo, hiện đại hóa lưới điện, đến mở rộng giao thông điện hóa và hạ tầng thích ứng với biến đổi khí hậu.

Tuy nhiên, các lực lượng thị trường thường không tạo điều kiện thuận lợi cho những thay đổi cấu trúc sâu rộng. Động cơ lợi nhuận ngắn hạn, chi phí vốn cao và gánh nặng nợ nước ngoài khiến tài chính tư nhân trở thành lựa chọn đắt đỏ đối với nhiều nền kinh tế đang phát triển. Thêm vào đó, mức lợi nhuận thấp và rủi ro cao trong các lĩnh vực hạ tầng thiết yếu làm giảm vai trò dẫn dắt của khu vực tư nhân.

Vì vậy, các chiến lược phát triển quốc gia do khu vực công chủ trì được xem là điểm khởi đầu cần thiết. Kinh nghiệm từ Đông Á cho thấy vai trò quan trọng của nhà nước trong điều phối đầu tư, kết hợp chính sách công nghiệp với chính sách kinh tế vĩ mô và huy động hiệu quả nguồn lực trong nước. Những bài học này có thể được điều chỉnh để phục vụ tiến trình chuyển đổi cấu trúc xanh tại các quốc gia Nam bán cầu, đồng thời bảo vệ không gian tài khóa và chính sách trong bối cảnh toàn cầu nhiều biến động.

Vai trò của hợp tác Nam - Nam

Một yếu tố then chốt trong quá trình chuyển đổi là xây dựng các “quan hệ đối tác công - công” mạnh mẽ, kết nối chính sách với các công cụ tài chính công như kho bạc nhà nước, ngân hàng trung ương, ngân hàng phát triển, quỹ đầu tư quốc gia, quỹ hưu trí và doanh nghiệp nhà nước. Với tổng tài sản ước tính toàn cầu vượt 90 nghìn tỷ USD, các ngân hàng nhà nước và ngân hàng phát triển được xem là trụ cột tài chính cho các nỗ lực khử carbon và thích ứng khí hậu.

Việc triển khai hiệu quả các chiến lược này đòi hỏi các mô hình quản trị nhà nước mới, dựa trên những thể chế đã chứng minh hiệu quả tại nhiều nước đang phát triển. Trung Quốc thường được nhắc đến như ví dụ nổi bật trong công nghiệp hóa nhanh, đa dạng hóa cơ cấu kinh tế và chuyển đổi năng lượng, đặc biệt là mở rộng năng lượng tái tạo, đồng thời phát triển hợp tác kinh tế qua thương mại, đầu tư, tài chính và công nghệ. Tuy nhiên, các hình thức hội nhập sâu hơn cần tránh tái hiện những mô hình lệ thuộc kinh tế do bất đối xứng trong các quy tắc toàn cầu hiện hành.

Ngoài Trung Quốc, nhiều mô hình khác cũng đem lại bài học đáng chú ý. Ngân hàng Phát triển Brazil (BNDES) đã liên kết chính sách công nghiệp với công cụ tài chính vĩ mô để hỗ trợ dự án năng lượng và khí hậu. Morocco triển khai chiến lược phát triển thích ứng với khí hậu, kết hợp mở rộng năng lượng tái tạo và phát triển hydro xanh, với sự hỗ trợ của chính phủ và hợp tác EU. Tại Malaysia, các cơ quan quản lý tài chính và ngân hàng phát triển thành lập phòng thí nghiệm đổi mới tài chính khí hậu nhằm tháo gỡ rào cản hợp tác công - tư và nâng cao tác động khí hậu trong khu công nghiệp và nông nghiệp.

Trong bối cảnh thiếu thỏa thuận đa phương phù hợp, hợp tác Nam -Nam càng trở nên quan trọng. Các thỏa thuận thương mại, đầu tư và tài chính khu vực không chỉ giúp tiếp cận công nghệ và vốn dài hạn, mà còn cung cấp mạng lưới an toàn tài chính thay thế, giảm phụ thuộc vào các thể chế như IMF. Các sáng kiến do Nam bán cầu dẫn dắt cũng nâng cao sức mạnh đàm phán của các nước đang phát triển tại diễn đàn quốc tế.

Dù còn nhiều hạn chế, các thể chế đa phương vẫn có thể hỗ trợ quá trình chuyển đổi nếu điều chỉnh cách tiếp cận. Việc mở rộng và sử dụng hiệu quả Quyền rút vốn đặc biệt (SDR) của IMF, cùng tăng cường vai trò của các ngân hàng phát triển đa phương trong huy động và điều phối đầu tư thông qua bảng cân đối của ngân hàng phát triển quốc gia, có thể tạo dư địa tài chính cho các tham vọng xanh. Tuy nhiên, để điều này trở thành hiện thực, các tổ chức tài chính quốc tế cần ngừng gắn điều kiện can thiệp sâu vào chính sách với hoạt động cho vay và tôn trọng không gian chính sách của các nước Nam bán cầu.

Mặc dù cải cách hệ thống hợp tác quốc tế không dễ dàng, sự kết hợp giữa các liên minh Nam bán cầu thống nhất, hợp tác chiến lược có chọn lọc với các đối tác Bắc bán cầu, cùng tập trung vào các cải cách chính sách chi phí thấp, có thể mở ra chương trình nghị sự tích cực cho phát triển bền vững.

Châu Anh