Cuồng ghen gây tội ác - Bài cuối: Chuyên gia khuyến nghị 3 trụ cột để phòng ngừa

PV: Thưa ông, ở góc độ tội phạm học, cảm xúc ghen tuông vì sao có thể biến thành sự thao túng, dẫn đến mất kiểm soát và gây ra những hành vi lệch chuẩn, thậm chí phạm pháp?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: Dưới góc độ tội phạm học, ghen tuông là một "cảm xúc nguy cơ cao" vì nó vừa mang tính bản năng vừa mang tính xã hội. Về sinh học, ghen tuông kích hoạt cơ chế bảo vệ "lãnh thổ tình cảm", làm tăng nồng độ cortisol và adrenaline, khiến cá nhân có xu hướng cảnh giác, nghi ngờ và kiểm soát đối phương.

Về xã hội, ghen tuông chịu sự chi phối của chuẩn mực, định kiến giới và ý niệm sở hữu trong quan hệ tình cảm. Khi cảm xúc này kéo dài và đạt đỉnh, nó tạo nên "áp lực nội tâm" buộc người ta hành động để giải tỏa, từ đó xuất hiện các hành vi lệch chuẩn: theo dõi, kiểm soát, đe dọa, bạo lực, thậm chí gây án.

Đặc biệt ở những người có nhân cách yếu, thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc, ghen tuông dễ chuyển thành "chất gây nghiện", họ lệ thuộc vào cảm xúc ấy như một cách khẳng định bản ngã, dẫn tới hành vi cực đoan.

Dưới góc nhìn Phật học, ghen tuông là sự kết hợp của tham - sân - si. Khi tâm "tham cầu sở hữu" người bạn đời quá mạnh, "sân" (giận dữ) và "si" (mê lầm) khởi phát, tạo ra nỗi sợ mất mát và cảm giác bị đe dọa, từ đó nảy sinh ý định kiểm soát và trừng phạt. Nhà Phật gọi đó là "ngã chấp" - coi đối tượng như một phần sở hữu của bản ngã. Khi "ngã chấp" càng lớn, "sân" càng mạnh, và "hành" càng dễ bùng phát thành nghiệp xấu, trong trường hợp này có thể là bạo lực hoặc tội phạm.

Vì vậy, ghen tuông không chỉ là một trạng thái cảm xúc mà còn là tiến trình tâm, sinh lý và xã hội phức tạp, vừa đủ sức thúc đẩy vừa đủ sức hủy hoại hành vi con người.

Hiện trường vụ thảm sát do cuồng ghen tại Phú Thọ tối 26/9 khiến 3 người tử vong.

PV: Nhiều nghiên cứu tội phạm học cho thấy trạng thái "mất tự chủ" thường là yếu tố then chốt dẫn đến bạo lực. Theo ông, điều gì khiến một số người rơi vào vòng xoáy này còn số khác lại giữ được lý trí?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: Yếu tố quyết định nằm ở "năng lực tự quản trị cảm xúc" và "cấu trúc nhân cách". Người có nền tảng tâm lý vững, được giáo dục kỹ năng sống, thường sở hữu "vùng đệm" - tức cơ chế tự điều chỉnh trước khi hành động.

Ngược lại, người thiếu kỹ năng đối phó stress, từng chịu sang chấn tâm lý hoặc sống trong môi trường khuyến khích bạo lực dễ "nổ" khi bị kích thích. Tội phạm học gọi đây là "điểm gãy kiểm soát" - nơi cảm xúc vượt ngưỡng nhận thức, lý trí "bị treo" và hành vi bộc phát.

Phật học lý giải đó là tâm "tham - sân - si" tích tụ lâu ngày, không được quán chiếu, nên chỉ cần tác động mạnh là phóng ra như dòng thác lũ. Nhận diện được "vùng đệm" yếu ở đâu chính là chìa khóa để phòng ngừa.

PV: Trong quan hệ vợ chồng, những yếu tố nào làm ghen tuông chuyển từ cảm xúc bình thường thành hành vi độc hại và khủng hoảng hôn nhân?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: Ghen tuông là phản ứng tự nhiên với nguy cơ mất mát tình cảm nhưng khi nó bị "nuôi dưỡng" bằng định kiến, thiếu lòng tin, thiếu kỹ năng giao tiếp, nó trở thành "cơ chế kiểm soát" - biến người kia thành "tài sản phải giữ".

Các yếu tố như mất cân bằng quyền lực kinh tế, sử dụng mạng xã hội để theo dõi, thiếu kênh đối thoại và không có chuẩn mực hành vi rõ ràng sẽ đẩy cảm xúc sang hành vi. Tội phạm học chỉ ra rằng những cặp đôi "có yếu tố kiểm soát cao" dễ phát sinh bạo lực hơn "có yếu tố hợp tác".

Dưới góc nhìn Phật học, chính "ngã chấp" và "tham cầu sở hữu" làm đục mối quan hệ, biến tình yêu thành sự chiếm hữu, tạo đất cho sân hận phát triển.

PV: Ông có thể giải thích về mô hình "tứ giác quản lý cảm xúc" và vai trò của nó trong việc phòng ngừa xung đột gia đình không?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: "Tứ giác quản lý cảm xúc" - điều chỉnh 4 yếu tố nội tại gồm "Thân - Tâm - Khẩu - Ý", là cách thức tổng thể để kiểm soát toàn bộ tiến trình từ xúc cảm đến hành động: Thứ nhất, Thân: kiểm soát cử chỉ, hành vi, tránh tiếp xúc gây bùng nổ. Thứ 2, Tâm: nhận diện, chấp nhận và làm dịu cảm xúc (thở sâu, thiền, chánh niệm). Thứ 3, Khẩu: lựa lời, hoãn tranh luận, tránh công kích. Thứ 4, Ý: quán chiếu, thay đổi khung nhận thức, buông dần tâm "tham - sân - si".

Mô hình này vừa có nền tảng tâm lý học hiện đại (kỹ năng kiểm soát xung động) vừa tương thích với triết lý Phật học về tu sửa ba nghiệp (thân - khẩu - ý). Khi thực hành đều đặn, nó tạo "vùng đệm" giữa kích thích và phản ứng, giúp ngăn chặn leo thang xung đột.

PV: Đọc sách kỹ năng, thiền định, thực hành chánh niệm có vai trò gì trong việc chuyển hóa ghen tuông và bạo lực gia đình?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: Đọc sách kỹ năng và thực hành thiền định là 2 "phòng tuyến mềm" nhưng hiệu quả. Sách kỹ năng cung cấp khung nhận thức mới: giao tiếp phi bạo lực, thương lượng, quản trị cảm xúc. Thiền định, chánh niệm và tu tập giúp tâm lắng xuống, quan sát thay vì phản ứng, cắt đứt "chuỗi phản xạ tự động" dẫn đến hành vi. Phật học coi đó là quá trình "quán chiếu" - nhìn sâu để thấy gốc rễ tâm tham cầu, sân hận, từ đó tự điều chỉnh. Nhiều nghiên cứu tội phạm học hiện nay cũng chứng minh rằng can thiệp bằng chánh niệm giảm đáng kể hành vi bạo lực.

PV: Nếu một người đang mắc kẹt trong mối quan hệ độc hại, hoặc gia đình, bạn bè phát hiện dấu hiệu ghen tuông mù quáng, họ nên làm gì để giúp đỡ và can thiệp hiệu quả?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: Can thiệp phải sớm nhưng khéo. Đừng đối đầu trực diện hay công kích đạo đức, mà mở ra "cửa an toàn" để họ nói. Khuyến khích họ tìm tới chuyên gia, sử dụng dịch vụ tư vấn pháp lý - tâm lý, đồng thời tạo mạng lưới hỗ trợ. Với bản thân người đang khủng hoảng, cần thực hành "tứ giác quản lý cảm xúc", tạm rút khỏi tình huống, không quyết định khi cảm xúc cao. Gia đình có thể hướng họ tới hoạt động cộng đồng, tập thể dục, thiền, học kỹ năng mềm… để chuyển hóa năng lượng tiêu cực. Đó không chỉ là hỗ trợ tâm lý mà còn là "khoanh vùng nguy cơ" dưới góc độ tội phạm học.

PV: Ông có thể đưa ra khuyến nghị tổng quát cho giới trẻ trong việc xây dựng kỹ năng ứng xử, phòng ngừa ghen tuông dẫn đến hành vi lệch chuẩn?

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu: Tôi khuyến nghị 3 trụ cột: (1) Nhận thức pháp luật - hiểu rõ quyền, nghĩa vụ, cơ chế bảo vệ khẩn cấp để tự tin tìm hỗ trợ; (2) Kỹ năng sống - từ trường học, gia đình, truyền thông cần dạy trẻ quản lý cảm xúc, giao tiếp phi bạo lực, xây dựng "vùng đệm" tâm lý; (3) Tu tập nội tâm - thiền định, chánh niệm, quán chiếu vô thường để buông dần tâm "tham cầu sở hữu".

Khi 3 trụ cột này được bồi đắp, mỗi cá nhân sẽ có "tứ giác quản lý cảm xúc" vững chắc, biết dừng trước khi vượt giới hạn, đồng thời xây dựng được quan hệ bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau. Đó là cách giảm thiểu bi kịch gia đình, ngăn chặn vòng xoáy ghen tuông ngay từ gốc.

Quang Chiến