Đại án 'Bàn tay sạch' rúng động Italia đầu thập niên 1990

Không phải một vụ ám sát, không phải một cuộc đảo chính, mà là một chiến dịch điều tra tư pháp quy mô mang tên “Mani Pulite” (Bàn tay sạch) đã phơi bày mạng lưới tham nhũng khổng lồ giữa các chính trị gia, giới doanh nhân và mafia, khiến toàn bộ hệ thống quyền lực hậu chiến của Italia sụp đổ chỉ trong vài năm. Cuộc điều tra ấy không chỉ làm lung lay nền móng Đệ Nhất Cộng hòa Italia, mà còn làm sáng tỏ cách mà đất nước hình chiếc ủng đã bị thao túng bởi tiền, quyền và những cái bắt tay trong bóng tối suốt hàng thập kỷ.

Mọi chuyện bắt đầu từ một sự kiện tưởng như nhỏ nhặt: Vào ngày 17/2/1992, viên công tố trẻ Antonio Di Pietro cho bắt giữ Mario Chiesa, một chính trị gia cấp thấp thuộc đảng Xã hội Ý (PSI), vì tội nhận hối lộ từ một công ty vệ sinh công cộng ở Milan. Nhưng trong quá trình bị điều tra, Chiesa đã bắt đầu khai ra các mắt xích khác – và bất ngờ mở tung cánh cửa dẫn đến một hệ thống tham nhũng có tổ chức mang tên “Tangentopoli”, nghĩa đen là “Thành phố tiền lót tay”.

Một số công tố viên của cuộc điều tra "Mani pulite" ở Galleria, trung tâm Milan, 30/7/1993. Ảnh: Corriere.it.

Từ những lời khai ban đầu, công tố Milan nhanh chóng vạch ra một sơ đồ quyền lực cho thấy mọi hợp đồng công cộng – từ xây dựng đường xá, bệnh viện, cầu cống – đều phải qua những khoản “phí bôi trơn” nhất định, thường chiếm 10% đến 20% giá trị hợp đồng. Tiền được chia đều cho các đảng chính trị lớn như Dân chủ Cơ đốc giáo (DC), Xã hội Ý (PSI), và các quan chức nhà nước, trong khi các doanh nghiệp tư nhân, để tồn tại và phát triển, buộc phải tham gia trò chơi này. Càng điều tra, vụ án càng mở rộng, như một con bạch tuộc khổng lồ mà mỗi xúc tu dẫn đến một bộ ngành, một chính quyền địa phương, hay một tập đoàn công nghiệp quốc gia.

Sự kiện “Bàn tay sạch” nhanh chóng trở thành cơn cuồng phong chính trị. Hàng trăm chính trị gia bị bắt giữ, trong đó có những tên tuổi từng được xem là “bất khả xâm phạm”. Cựu thủ tướng Bettino Craxi, người đứng đầu PSI, bị khởi tố vì nhận tiền bất hợp pháp từ các doanh nghiệp lớn. Trong khi đó, mafia cũng bị lôi vào cuộc điều tra, bởi nhiều khoản hối lộ cho thấy sự bảo kê và rửa tiền thông qua các hợp đồng xây dựng công cộng ở miền Nam. Thậm chí, có cáo buộc rằng các tổ chức tội phạm như Cosa Nostra từng đóng vai trò như “người bảo đảm” cho những thỏa thuận ngầm giữa các doanh nghiệp và chính trị gia.

Tác động xã hội của “Bàn tay sạch” giống như một cơn đại hồng thủy. Người dân Italia, vốn từ lâu đã mất lòng tin vào chính trị, nay được chứng kiến tận mắt sự mục nát toàn diện của hệ thống. Nhiều cuộc biểu tình lớn nổ ra khắp các thành phố, trong khi báo chí tung ra hàng ngày những tiết lộ gây sốc về các cuộc ăn chia hàng tỷ lire và lối sống xa hoa của tầng lớp quyền lực. Sự kiện cũng gây ra một làn sóng tự sát trong giới chính trị và tài chính, bao gồm cả doanh nhân nổi tiếng Raul Gardini và vài quan chức nhà nước, làm tăng thêm bầu không khí bi thảm và ám ảnh.

Cuộc điều tra của nhóm công tố Milan được so sánh như một cuộc thanh trừng tận gốc, nhưng cũng không ít lần bị đe dọa, bị chỉ trích là “vượt quyền”, hay thậm chí “phá hoại nền dân chủ”. Dù vậy, kết quả không thể phủ nhận: Hàng ngàn người bị điều tra, hơn 400 chính trị gia và doanh nhân bị kết án. Các đảng chính trị lâu đời như DC và PSI sụp đổ hoàn toàn, chấm dứt thời kỳ Đệ Nhất Cộng hòa Italia – giai đoạn kéo dài suốt từ sau Thế chiến II.

Tuy nhiên, sự sụp đổ ấy cũng mở đường cho một nhân vật mới bước vào chính trường: Silvio Berlusconi – một ông trùm truyền thông khôn ngoan, tận dụng sự bất mãn của công chúng và sự trống vắng quyền lực để lập nên đảng Forza Italia, lên làm Thủ tướng ngay trong cuộc bầu cử 1994. Trớ trêu thay, chỉ vài năm sau, chính Berlusconi và nhiều cộng sự cũng bị dính vào các vụ án tham nhũng, gợi lại câu hỏi nhức nhối: “Bàn tay sạch” thực sự đã làm sạch được gì?

Cho đến nay, sự kiện “Mani Pulite” vẫn là một biểu tượng lưỡng diện: Vừa là khoảnh khắc hiếm hoi hệ thống tư pháp đứng lên chống lại thế lực chính trị hủ bại, vừa là lời nhắc lạnh lùng rằng tham nhũng không thể bị tiêu diệt hoàn toàn – chỉ có thể bị tái cấu trúc. Nhưng trong ký ức của người Italia, những năm 1992–1994 vẫn là giai đoạn mà mọi chiếc mặt nạ rơi xuống, khi chính trị, mafia và doanh nghiệp hiện nguyên hình là những bàn tay đen bẩn bám chặt vào quyền lực. Dù thành quả để lại chưa trọn vẹn như kỳ vọng, “Bàn tay sạch” vẫn là một cột mốc không thể bỏ qua trong biên niên sử đầy bóng tối của nền dân chủ Italia.

Thanh Bình