Đền Thượng Phú Nghĩa: Di tích quốc gia ghi dấu hồn thiêng xứ Nghệ

Đền Thượng nằm giữa cảnh quan sơn thủy hữu tình, với tổng diện tích khuôn viên trên 3.000 m², hướng Đông Bắc huyện Quỳnh Lưu, cách thành phố Vinh khoảng 75km. Đây là vùng đất lâu đời, vốn là một ốc đảo ngập mặn được các dòng họ lớn như Hồ, Hoàng, Nguyễn, Đinh… khai phá từ xa xưa. Tại đây đã hình thành nên một quần thể đền, chùa, miếu mạo phong phú, phản ánh đời sống tín ngưỡng, tâm linh đa dạng và sinh động của cư dân vùng biển.

Đền được xây dựng vào thế kỷ XV dưới thời Hậu Lê, thờ thần Cao Sơn Cao Các. Kiến trúc đền mang phong cách chữ Tam với ba tòa: Hạ điện (đã mất), Trung điện và Thượng điện. Mái ngói to bản, chạm khắc lưỡng long triều nguyệt. Trung điện cao 4m, dài 7,6m, rộng 5,2m, có 12 cột trụ chạm rồng uốn lượn. Thượng điện dài 7m, rộng 4,1m, kết cấu hai gian hai hồi, bài trí long ngai bài vị sơn son thiếp vàng. Trong đền hiện còn lưu giữ nhiều đồ tế khí cổ như chiêng, trống đồng, đao, gươm, lọng…

Đền Thượng là không gian tổ chức nhiều lễ hội truyền thống của làng Phú Nghĩa Thượng như lễ Kỳ Phúc, lễ Khai Hạ, lễ Đoan Ngọ... Đặc biệt, cứ 12 năm một lần, dân làng tổ chức lễ tưởng niệm Mỹ quận công Trương Đắc Phủ với nghi thức diễn lại cảnh đánh giặc hóp – sự kiện quan trọng gắn liền với lòng yêu nước và truyền thống võ nghệ của làng.

Không chỉ là trung tâm tín ngưỡng, Đền Thượng còn là một địa điểm lịch sử gắn liền với phong trào yêu nước của nhân dân Quỳnh Lưu. Từ cuối thế kỷ XIX, nơi đây là điểm hội họp, luyện quân cho nghĩa quân Phan Bá Niên - người có mối liên kết với phong trào Cần Vương của Nguyễn Xuân Ôn.

Trong phong trào 1930 - 1931, Đền Thượng là nơi thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên của xã Quỳnh Nghĩa (1/4/1931). Đây cũng là nơi diễn ra các cuộc biểu tình lớn, mít tinh, treo cờ đỏ búa liềm, rèn luyện đội tự vệ đỏ và phát động các phong trào đấu tranh chống sưu thuế, tây đoan, giành lại quyền sống cho dân nghèo.

Đặc biệt, với vị trí xa làng, được bao phủ bởi rừng cây nguyên sinh, Đền Thượng trở thành căn cứ bí mật lý tưởng cho Huyện ủy Quỳnh Lưu trong thời kỳ cách mạng. Nơi đây từng là nơi in ấn truyền đơn, báo chí, hội họp cán bộ, tổ chức các lớp học chữ Quốc ngữ, nâng cao nhận thức chính trị cho nhân dân.

Ngày 16/8/1945, nhân dân Phú Nghĩa tổ chức mít tinh lớn tại đền Thượng để giành chính quyền. Ủy ban lâm thời của xã được thành lập ngay tại đây, đánh dấu sự thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám tại địa phương.

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, đền Thượng tiếp tục là điểm tập kết vũ khí, hàng hóa, địa điểm tiễn đưa thanh niên lên đường nhập ngũ. Dù chiến tranh tàn phá, nơi đây vẫn giữ được linh khí và giá trị biểu tượng về lòng yêu nước, kiên cường của người dân vùng biển.

Nguyễn Thu Thảo