Đi tìm nguyên nhân khiến mưa lũ liên tiếp phá kỷ lục ở Trung bộ

Năm 2025 thời tiết cực đoan so với nhiều năm

Ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng thủy văn quốc gia nhận định, năm 2025 được đánh giá là một trong những năm thời tiết cực đoan nhất trong nhiều năm qua, với số lượng bão và áp thấp nhiệt đới vượt trung bình. Từ đầu năm đến giữa tháng 11, trên biển Đông đã hình thành 19 xoáy thuận nhiệt đới, trong đó có 14 cơn bão và 5 áp thấp nhiệt đới.

Đáng chú ý, 10 trong số này đã ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến Việt Nam, bao gồm 6 cơn bão (bão số 3, 5, 6, 9, 10, 13) và 1 áp thấp nhiệt đới giữa tháng 8. Các cơn bão đổ bộ rải đều từ Bắc bộ (Wipha, Ragasa, Matmo, áp thấp nhiệt đới tháng 8), Bắc Trung bộ (Kajiki, Nongfa, Bualoi) đến Nam Trung bộ (Kalmaegi), trong đó một số cơn bão (số 5, 10, 13) đổ bộ với cường độ mạnh. Trung Trung bộ tuy chưa có bão đổ bộ trực tiếp nhưng vẫn chịu tác động gián tiếp của các cơn bão số 1 và 12, gây mưa lớn và lũ lụt.

Nguyên nhân chính khiến biển Đông và Việt Nam chịu ảnh hưởng dày đặc là hoạt động mạnh bất thường của áp cao cận nhiệt đới Tây Thái Bình Dương.

Cụ thể, từ tháng 6 đến nay, trên vùng biển Tây Bắc Thái Bình Dương, phía Bắc và Đông Bắc Philippines xuất hiện chuẩn sai dương lớn tại mực 500mb, biểu hiện cho thấy cao áp cận nhiệt đới Tây Thái Bình Dương mở rộng và ổn định, bao trùm hầu hết Philippines và biển Đông, đặc biệt mạnh từ tháng 8 đến nay.

Cao áp này đóng vai trò điều tiết dòng gió và hình thành dải hội tụ nhiệt đới, vùng mà khi nhiệt độ mặt biển đủ ấm và đối lưu phát triển, rất dễ hình thành các xoáy thuận nhiệt đới và bão mạnh.

Biển Đông đã đón đến 14 cơn bão/áp thấp nhiệt đới trong đó 10 cơn ảnh hưởng đến Việt Nam

Xét về bối cảnh toàn cầu, năm 2025 cũng ghi nhận nhiều hiện tượng cực đoan: các đại dương nhiệt đới như Tây Thái Bình Dương, Bắc Ấn Độ Dương và vùng Caribe đều xuất hiện số lượng bão cao hơn trung bình nhiều năm, với các cơn bão mạnh có tốc độ gió cực đại tăng đáng kể. Hiện tượng này tương thích với xu hướng toàn cầu do nhiệt độ bề mặt biển tăng cao và biến đổi khí hậu, tạo điều kiện thuận lợi cho bão hình thành, cường độ mạnh hơn và tồn tại lâu hơn.

Như vậy, hoạt động mạnh của áp cao cận nhiệt đới kết hợp với điều kiện đại dương nóng hơn trung bình, đối lưu mạnh và dải hội tụ ổn định chính là lý do biển Đông và Việt Nam năm 2025 liên tiếp chịu ảnh hưởng của nhiều cơn bão và áp thấp nhiệt đới.

Quỹ đạo bão bất thường

Không chỉ tần suất cao, quỹ đạo các cơn bão cũng bất thường. Theo Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia, áp thấp đầu mùa ảnh hưởng trực tiếp miền Trung thay vì phía Bắc như thông lệ; cuối mùa bão, hai cơn tác động trực tiếp tới Bắc bộ (bão số 9 và số 11) thay vì tập trung vào Trung bộ như quy luật. Sự thay đổi này phản ánh biến động trong cấu trúc hoàn lưu quy mô lớn, chi phối hướng di chuyển và vị trí đổ bộ của bão.

Bên cạnh đó, nhiệt độ bề mặt biển trên Biển Đông năm nay cao hơn trung bình, cung cấp năng lượng tích lũy cho bão mạnh lên. Một số cơn bão điển hình như bão số 9 đạt cấp 17, giật trên 17, mặc dù suy yếu trước khi đổ bộ; bão số 10 gây gió mạnh cấp 12–14 tại Nghệ An và cấp 10–11 tại Quảng Trị.

Khu vực Trung bộ liên tiếp xuất hiện mưa lũ phá kỷ lục từ tháng 10 đến nay

Như vậy, các biểu hiện bất thường trong hoạt động bão năm nay là kết quả kết hợp giữa biến động nội mùa, tương tác khí quyển – đại dương và xu thế dài hạn của biến đổi khí hậu. Dù chưa thể khẳng định BĐKH gây ra trực tiếp từng cơn bão riêng lẻ, nhưng bức tranh tổng thể cho thấy khí hậu ấm lên đang góp phần gia tăng cường độ, mở rộng phạm vi ảnh hưởng và thay đổi thời điểm hoạt động của bão trên Biển Đông.

Cường độ và tần suất bão tăng

Thực tế trong các tháng vừa qua cho thấy cường độ và tần suất xuất hiện của bão, áp thấp nhiệt đới (ATNĐ) và các đợt mưa lớn ở Việt Nam tăng mạnh, gây ra các hiện tượng lũ quét, ngập lụt và sạt lở đất kéo dài trên phạm vi rộng từ Bắc bộ đến Tây Nguyên. Theo ông Mai Văn Khiêm, điều này phản ánh mức độ tác động đặc biệt nghiêm trọng của hệ thống thời tiết cực đoan năm 2025, với một số nguyên nhân nổi bật khiến phạm vi thiệt hại xảy ra ở nhiều nơi.

Tính đến nửa đầu tháng 11/2025, trên Biển Đông đã xuất hiện 19 cơn bão/ATNĐ (14 cơn bão và 5 ATNĐ). Trong đó các cơn bão số 1, 3, 5, 10, 11 và 13 đều gây mưa lớn trên diện rộng. Hầu hết các đợt mưa đều đạt phổ biến 150–400 mm, nhiều nơi vượt 500–600 mm. Số lượng bão/ATNĐ nhiều hơn TBNN là nguyên nhân trực tiếp làm gia tăng các đợt lũ dồn dập từ tháng 6 đến tháng nửa đầu tháng 11/2025.

Các đợt mưa xuất hiện theo dồn dập theo chu kỳ ngắn: Mưa do bão số 1 chỉ hơn một tháng sau lại có mưa lớn do bão số 3, tiếp theo là bão số 5, 10, 11 và 13. Mỗi đợt mưa đều kéo theo một đợt lũ, khiến đất đá chưa kịp phục hồi, đặc biệt ở nơi địa hình vùng núi.

Năm 2025 ghi nhận sự hoạt động mạnh của bão/ATNĐ, kết hợp với một số hình thế thời tiết khác như: Dải hội tụ nhiệt đới, Gió mùa Tây Nam/Đông Bắc liên tục tăng cường.

Khu vực chịu tác động lớn nhất đều là: Vùng núi cao, dốc (Bắc bộ, Bắc Trung bộ); Đất phong hóa mạnh; Bị bão hòa nước do nhiều đợt mưa liên tục. Sau 2–3 đợt mưa lớn liên tiếp, đất không còn khả năng thấm. Chỉ cần mưa 100–150 mm là có thể kích hoạt lũ quét, trượt lở đất quy mô lớn, đặc biệt ở Lào Cai, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Quảng Ngãi, Kon Tum, Lâm Đồng…

Dự báo mưa vẫn là thách thức

Trong 30 năm qua, tổng số bão/ATNĐ hoạt động trên Biển Đông cho thấy xu thế tăng dần. Theo cơ quan khí tượng, số lượng bão trong mỗi giai đoạn 10 năm tăng khoảng 10 cơn. Mức tăng này không quá lớn nhưng khá ổn định, cho thấy hoạt động bão trên Biển Đông có xu hướng gia tăng nhẹ trong các thập kỷ gần đây.

Hiện tại chưa thể kết luận hiện nay khí hậu đang bước vào “chu kỳ thời tiết cực đoan mới”, tuy nhiên trong bối cảnh BĐKH như hiện nay thì các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng có xu hướng gia tăng, cả về cường độ, cũng như tần suất.

Trong những năm gần đây, công tác dự báo và cảnh báo sớm của ngành khí tượng thủy văn đã đạt nhiều tiến bộ đáng kể.

Tuy nhiên, ông Khiêm cũng nhận nhận vẫn tồn tại một số hạn chế cần khắc phục. Dự báo định lượng mưa, đặc biệt là mưa lớn cục bộ ở địa hình miền núi, vẫn là thách thức do giới hạn của khoa học công nghệ hiện nay; ngay cả các nước tiên tiến như Mỹ, châu Âu, Trung Quốc hay Hàn Quốc cũng gặp khó khăn trong dự báo mưa cực đoan.

Ở Việt Nam, điều kiện địa hình phức tạp, dữ liệu quan trắc còn hạn chế, cùng với hệ thống quan trắc ở vùng sâu, vùng xa chưa đồng bộ, đôi khi dẫn đến chậm trễ thông tin. Đây là những vấn đề cần được đầu tư và cải thiện để nâng cao hơn nữa độ chính xác dự báo và khả năng cảnh báo sớm trong thời gian tới.

Hạ Quỳnh