Điều khiến một cuốn tiểu thuyết trở nên kinh điển

Tiểu thuyết Anna Karenina đã nhiều lần được chuyển thể thành phim. Ảnh minh họa: N.F.

Có người nói rằng, câu mở đầu khó nhất vì nó quyết định toàn bộ giọng điệu của tác phẩm. Viết được câu mở đầu suôn sẻ coi như đầu xuôi, đuôi lọt. Chưa chắc, tôi thấy nhiều câu mở đầu tốt nhưng câu kết lại quá chán, quá dở. Theo tôi, cả câu đầu và câu kết có độ quan trọng ngang nhau, thậm chí câu kết mới là quan trọng bậc nhất.

Quá chú trọng vào khởi động, mở đầu nên nhiều tác phẩm rơi vào tình trạng “đầu voi đuôi chuột”. Mở đầu hăm hở, khí thế lắm mà nhiệt tình cứ suy giảm dần, càng đọc về sau càng nhạt. Sự mở đầu khái quát những vấn đề lớn lao nhưng sự diễn giải sau đó không bắt kịp nữa.

Người đọc thấy tác giả rơi tự do sau ba trang đầu hoặc ba mươi trang, từ trang thứ ba mốt trở đi, thấy tác phẩm nhẹ bẫng. Tác giả hình như đã trở thành người khác, hoàn toàn kém cỏi sau nhiệt tình ban đầu và không chuẩn bị kĩ lưỡng cho những cú chạy tiếp theo.

Tất nhiên, các cây bút sừng sỏ thì luôn giữ vững được nhịp, họ không những chuẩn bị cho câu đầu tiên mà thậm chí đã nghĩ đến câu kết, có thể không thật cụ thể chính xác nhưng đã ước chừng được, cảm nhận được nó và cứ nhẩn nha tiến đến vạch đích.

Trong sự biến thiên và thay đổi ở quãng giữa thì mạch và trục chính vẫn phát triển theo định hướng dù có lúc dòng chảy nó tạt ngang, tạt ngửa hoặc quặt hẳn vào một hẻm nào đó nhưng với sự vững vàng, con đường chính vẫn được tiếp tục và vận động theo hướng đã định.

Trong lịch sử văn học thế giới và ở nước Việt, có những câu mở đầu rất lừng danh, ta hãy xem qua vài ví dụ. Đây là câu mở đầu trong Anna Karenina của Lev Tolstoy, tác phẩm được coi là hay nhất của văn hào người Nga:

“Mọi gia đình sung sướng đều sung sướng giống nhau, còn mỗi gia đình bất hạnh lại khổ sở theo một cách”.

Câu mở đầu tác phẩm của Lev Tolstoy đã trở thành kinh điển, không những khái quát về cuộc đời hạnh phúc và bất hạnh của hai tuyến nhân vật song song, đặc biệt nhấn mạnh vào tuyến bất hạnh của nàng Anna Karenina.

Còn đây là những câu mở đầu trong Chí Phèo, kiệt tác của Nam Cao:

“Hắn vừa đi vừa chửi. Bao giờ cũng thế, cứ rượu xong là hắn chửi. Bắt đầu hắn chửi trời. Có hề gì? Trời có của riêng nhà nào? Rồi hắn chửi đời. Thế cũng chẳng sao: đời là tất cả nhưng chẳng là ai. Tức mình, hắn chửi ngay tất cả làng Vũ Đại. Nhưng cả làng Vũ Đại ai cũng nhủ: “Chắc nó trừ mình ra!”. Không ai lên tiếng cả”.

Câu mở đầu và đoạn mở đầu của Nam Cao báo trước cuộc đời và bi kịch của Chí Phèo, một tiếng chửi để đời.

Một ví dụ thứ ba, cũng rất nổi tiếng, lời đề dẫn của truyện ngắn Những bài học nông thôn của Nguyễn Huy Thiệp:

“Mẹ tôi là nông dân, còn tôi sinh ở nông thôn…”.

Câu này khái quát bản chất của truyện và nguồn gốc của nhiều người Việt với đặc tính căn bản thuộc về nông thôn, nông dân.

Tại sao câu mở đầu quan trọng như vậy, người ta nói rồi, vì nó quyết định giọng điệu của câu thứ hai, thứ ba, thậm chí là toàn bộ tác phẩm. Người xưa từng nói rất cô đọng:

“Vạn sự khởi đầu nan”.

Quả là bật ra từ đầu tiên, viết câu khởi thủy rất khó khăn. Có khi ý tứ tràn trề ra cả rồi đấy mà không bắt đầu nổi, không biết làm thế nào cho nó êm xuôi, hấp dẫn. “Hấp dẫn?”. Chính sự đòi hỏi hấp dẫn khiến người viết phải suy nghĩ mông lung, làm sao cho tác phẩm của mình gây ấn tượng từ phút đầu tiên, dòng đầu tiên.

Điều ấy chính là nghĩ đến bạn đọc.

Bạn đọc sẽ quyết định đọc tiếp tác phẩm sau những dòng đầu tiên hay bỏ giữa chừng hoặc không bao giờ nhìn nó nữa. Những câu đầu tiên đủ mạnh sẽ lôi cuốn độc giả, khuyến khích và kích thích họ đọc tiếp hoặc tạo cảm giác tin tưởng để đọc ở những lúc thích hợp.

Tất nhiên ấy là với những độc giả thông thường và thiếu kiên nhẫn, ta thường thấy một mẫu độc giả kiểu này: Đọc vội mấy câu đầu tiên rồi nhanh chóng giở ngay trang cuối xem cái kết, xem xong hai chỗ đó mới quyết định có mua sách hoặc đọc tiếp hay không.

Tôi không khuyến khích những độc giả “nông nổi” cỡ ấy, họ quá trẻ con và thiếu kiên nhẫn. Đọc sách là một quá trình nhâm nhi và “tự sướng”, thậm chí với những tác phẩm hay, người ta còn đọc dè sẻn, chậm, sợ nó mau kết thúc thì phí một bữa tiệc ngon. Một người bạn của tôi kể rằng cô không bao giờ đọc cái kết ngay, khi sách còn độ năm, ba trang, cô bỏ lửng ấy và đợi khi nào thật thoải mái, tĩnh tâm mới đọc tiếp.

Nhưng cần phải rõ ràng rằng, mở đầu quá dở thì diễn tiến và kết thúc khó lòng hay được; và vẫn có ngoại lệ, có những người khởi động rất chậm, thiếu nhiệt tình nhưng càng viết càng càng say, giữ được nhiệt huyết cho đến hết. Và cũng có kiểu tác giả như tôi nói ở đầu, khởi động là một cú đại bác vang động nhưng kết thúc là một viên đạn súng trường bắn xịt!

Nuôi dưỡng cái mạch truyện, mạch văn cho hào hứng hấp dẫn đến tận câu cuối cùng là điều khó khăn và thử thách. Ta thường xuyên gặp những cú thất bại và không riêng gì văn học, điện ảnh cũng vậy. Nhiều bộ phim đoạn đầu, tập đầu cực ấn tượng nhưng rồi kết thúc trong mờ nhạt thiếu sinh khí, phí cả công phu lúc ban đầu.

Thế nên mới nói câu kết, đoạn kết còn khó và quan trọng hơn câu mở đầu. Có thể cả truyện là một bầu khí quyển nhàn nhạt nhưng đến đoạn kết, câu kết bừng sáng lấp lánh. Đôi khi người viết cài cắm để đến tận lúc kết mọi thứ mới ngã ngũ, sáng tỏ tinh thần của truyện. Cái kết hay có thể cứu được câu chuyện dở hoặc làm cho tác phẩm để lại dư âm.

Bởi thông thường, sau khi đọc hết tác phẩm, người ta sẽ không còn nhớ câu đầu tiên thế nào nữa nhưng câu kết là một cú kết luận ngay tức khắc. Người đọc sẽ bị ám ảnh, thỏa mãn hoặc thất vọng ở đúng thời điểm ấy.

Đoạn kết, câu kết là “cú đánh” cuối cùng, kết luận sự thành bại của tác phẩm hoặc ít nhất là đòn nặng kí phóng ra. Câu kết, cái kết ấn tượng sẽ lưu lại trong lòng độc giả rất lâu, là dư âm, hậu vị của một món ngon bởi không phải khi nào cũng được thưởng thức.

Nhiều người viết không chú trọng đến cái kết, không đầu tư chăm chút, thậm chí để nó tự diễn tiến ra sao thì ra. Hoặc quá trình lao động ban đầu đã dồn quá nhiều sức lực, không phân chia năng lượng cho đều, đến đoạn kết thì kiệt sức, không gắng gượng được nữa. Và thế là cả quá trình lao động thất bại hoặc thấy rõ sự hao hụt, yếu kém ở đoạn nước rút.

Tôi làm biên tập truyện ngắn nhiều năm và nhìn thấy nhiều thất bại kiểu này, đôi lúc không cưỡng lại sự non yếu của một cái kết, tôi đã trao đổi với tác giả để sửa sao cho hợp lí và có sức nặng. Một tác phẩm từ lúc khởi đầu cho đến gần cuối đều ổn, đến câu kết, đoạn kết lại hụt hơi là điều uổng phí. Thông thường người ta rất ít sảy chân với câu mở đầu nhưng đoạn kết, câu kết thì dễ thất bại, thậm chí thất bại là điều phổ biến.

Tôi đã dẫn ra ba ví dụ câu mở đầu ở ba tác phẩm kinh điển thì đến đây dẫn ra câu kết để đánh giá chúng.

Câu kết trong Anna Karenina:

“…Nhưng bất luận mọi điều có thể xảy đến, đời mình, cả cuộc đời mình, từng giây, từng phút, từ nay không còn trống rỗng vô nghĩa nữa, mình đã thấy được ý nghĩa hiển nhiên và có thể đưa vào làm cho cuộc sống trọn vẹn: ý nghĩa của điều thiện”.

Câu kết trong Chí Phèo:

“ - Nói dại, nếu mình chửa, bây giờ hắn chết rồi, thì làm ăn thế nào?

Ðột nhiên thị thấy thoáng hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người lại qua…”.

Câu kết trong Những bài học nông thôn:

“Tôi cứ đi, đi mãi. Tôi băng qua cánh đồng, qua dòng sông. Mặt trời bao giờ cũng ở phía trước mặt tôi.

Tôi còn nhớ mãi... Năm ấy tôi mười bảy tuổi. Xóm Nhài, thôn Thạch Đào, tỉnh N”.

Thế nào, câu kết như thế bạn đã hài lòng chưa?

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học