Giải mã DNA hé lộ 'sát thủ vô hình' dẫn đến bi kịch quân đội Napoleon năm 1812

Hoàng đế Napoleon Bonaparte được khắc họa trong bức "Chân dung Napoleon I" năm 1812 của Charles Auguste Steuben. Ảnh: Josse/Leemage/Corbis/Getty Images

Sự sụp đổ của đại quân Napoleon

Cuộc rút lui khỏi Nga năm 1812 từ lâu đã trở thành một trong những bi kịch quân sự lớn nhất trong lịch sử châu Âu. Napoleon Bonaparte, vị hoàng đế từng góp phần định hình trật tự lục địa, đã kéo theo một đạo quân khổng lồ ước tính lên tới nửa triệu binh sĩ để tiến đánh Nga vào tháng 6 năm đó. Tuy nhiên, chỉ sau sáu tháng, phần lớn quân lực ấy đã biến mất và chỉ còn khoảng hàng chục nghìn binh sĩ có thể trở về Pháp. Từ góc nhìn truyền thống của các nhà sử học, cái chết của hàng trăm nghìn binh sĩ thường được quy cho thời tiết khắc nghiệt, đói khát và sự phản công của quân Nga trong suốt hành trình rút lui. Tuy vậy, ngay từ thế kỷ XIX, nhiều bác sĩ quân y và sĩ quan trực tiếp chứng kiến chiến dịch đã ghi chép rằng bệnh tật mới là kẻ thù thầm lặng nhưng mạnh mẽ hơn bất cứ đạo quân nào.

Trong số những ghi chép đáng chú ý nhất phải kể đến công trình của bác sĩ J.R.L. de Kirckhoff, thành viên của chiến dịch Nga, người đã mô tả chi tiết các căn bệnh hoành hành trong quân đội vào mùa đông năm đó. Ông ghi nhận tình trạng sốt cao, tiêu chảy, vàng da, viêm phổi và đặc biệt là những đợt dịch sốt phát ban bùng nổ trong các trại nghỉ chân. Những báo cáo từ các sĩ quan và bác sĩ khác cũng mô tả sự lan rộng của các bệnh truyền nhiễm trong lực lượng. Đối với nhiều nhà nghiên cứu, bệnh sốt phát ban - được lan truyền qua chấy rận - từ lâu được xem là nguyên nhân chính gây ra sự sụp đổ của quân đội hùng mạnh Grande Armeé. Điều này cũng phù hợp với việc tìm thấy rận trong số hài cốt của những người lính Pháp được khai quật ở Vilnius, Litva vào đầu thế kỷ XXI.

Tuy nhiên, những kết luận ban đầu về vai trò của các tác nhân gây bệnh trong thảm họa quân sự này dựa trên công nghệ phân tích hạn chế. Một nghiên cứu năm 2006 từng phát hiện DNA liên quan đến Rickettsia prowazekii (gây sốt phát ban) và Bartonella quintana (gây sốt chiến hào) trong xương của một số binh sĩ, nhưng kết quả chỉ dựa trên việc khuếch đại hai đoạn DNA ngắn thông qua kỹ thuật PCR, không đủ độ phân giải để khẳng định chắc chắn. Những tranh luận về các tác nhân gây bệnh vẫn kéo dài gần hai thập kỷ sau đó.

Một bước ngoặt mới xuất hiện khi nhóm các nhà khoa học tại Viện Pasteur và một số trung tâm nghiên cứu quốc tế sử dụng những tiến bộ của kỹ thuật DNA cổ (ancient DNA - aDNA) để phân tích lại hài cốt được khai quật từ Vilnius. Mục tiêu của họ không phải là chỉ chứng thực hay bác bỏ giả thuyết cũ, mà còn để tìm ra bức tranh đầy đủ hơn về các mầm bệnh đã góp phần đẩy lực lượng Grande Armeé vào diệt vong trong mùa đông năm đó.

Giải mã bằng chứng từ những chiếc răng bị lãng quên

Các nhà nghiên cứu đã phân tích răng của những người lính được tìm thấy trong một ngôi mộ tập thể được phát hiện vào năm 2002 tại Vilnius, Litva. Ảnh: Ủy ban châu Âu

Những chiếc răng, có vẻ nhỏ bé và không đáng chú ý, lại lưu giữ những dấu vết phân tử rõ ràng nhất về các bệnh truyền nhiễm từ cơ thể người đã chết. Năm 2002, tại một khu mộ tập thể ở Vilnius, các nhà khảo cổ đã khai quật hài cốt của hàng trăm binh sĩ Pháp tử trận trong cuộc rút lui. Trong số đó, 13 bộ hài cốt còn đủ nguyên vẹn để trích xuất răng phục vụ phân tích. Nhóm nghiên cứu đã sử dụng phương pháp giải trình tự thế hệ mới (next-generation sequencing - NGS), cho phép sàng lọc hàng triệu đoạn DNA cùng lúc. Khác với PCR, vốn chỉ tìm kiếm DNA của những mầm bệnh đã biết trước, NGS giúp nhận diện cả những tác nhân chưa từng được nghi ngờ hoặc không được tìm kiếm từ đầu.

Kết quả thu được và công bố vào ngày 24/10 trên tạp chí Current Biology mở ra một hướng khẳng định mới đầy thuyết phục. Trong số 13 binh sĩ được phân tích, bốn người mang dấu vết của Salmonella enterica dòng Paratyphi C - tác nhân gây bệnh sốt phó thương hàn, một biến thể hiếm gặp của bệnh thương hàn nhưng có khả năng gây tử vong nhanh, đặc biệt trong điều kiện thiếu dinh dưỡng và vệ sinh tồi tệ. Hai người lính khác được xác định nhiễm Borrelia recurrentis - loại vi khuẩn gây bệnh sốt hồi quy lan truyền qua chấy rận, có triệu chứng đặc trưng là những cơn sốt cao lặp đi lặp lại nhiều lần. Như vậy, trong nhóm mẫu này, có ít nhất hai bệnh truyền nhiễm đã cùng tồn tại và gây suy sụp thể lực của các binh sĩ.

Điều đáng chú ý là nghiên cứu không tìm thấy dấu vết rõ ràng của Rickettsia prowazekii hay Bartonella quintana trong các mẫu được phân tích lần này. Điều này không có nghĩa hai loại bệnh đó hoàn toàn không xuất hiện. Chúng có thể đã tác động đến những người lính khác không nằm trong nhóm 13 mẫu được chọn nhưng kết quả mới cho thấy bức tranh dịch tễ phức tạp hơn nhiều so với những suy đoán trước đây vốn chỉ tập trung vào sốt phát ban.

Sự hiện diện của Salmonella enterica Paratyphi C là một phát hiện đặc biệt quan trọng. Bệnh sốt phó thương hàn không chỉ gây suy kiệt thể trạng nghiêm trọng, mà còn dễ lan thành dịch khi điều kiện vệ sinh nguồn nước và thực phẩm bị phá vỡ. Điều hoàn toàn phù hợp với bối cảnh quân đội Napoleon bị cắt đứt tiếp tế, buộc phải ăn thực phẩm ôi thiu, ở trong điều kiện vệ sinh kiệt quệ trong mùa đông giá lạnh.

Trong khi đó, sự xuất hiện của Borrelia recurrentis không gây bất ngờ đối với các nhà sử học, bởi binh lính trong những chiến dịch kéo dài thường sống trong điều kiện đông đúc, quần áo không giặt giũ, chấy rận lan rộng và trở thành vật truyền bệnh hoàn hảo. Tuy vậy, phát hiện DNA trực tiếp của tác nhân gây sốt hồi quy từ răng người chết là bằng chứng khoa học mạnh nhất từ trước đến nay xác nhận giả thuyết này.

Nói cách khác, cái chết của những người lính này không phải do một loại bệnh duy nhất, mà là sự cộng hưởng của nhiều loại bệnh trong một môi trường tàn khốc. Một hệ thống miễn dịch bị suy yếu vì lạnh, đói, kiệt sức và hành quân liên tục là điều kiện lý tưởng để các mầm bệnh đa dạng tấn công cùng lúc. Nhà khoa học Nicolás Rascovan, đồng tác giả nghiên cứu và là nhà nghiên cứu cổ sinh vật học tại Viện Pasteur ở Paris (Pháp), nhận định rằng: “Những người này chết vì nhiều nguyên nhân cùng một lúc, nhiều hơn những gì trước đây chúng ta có thể quan sát hoặc đo lường”.

Ngôi mộ tập thể ở Vilnius đang được khai quật vào năm 2002. Ảnh: Đại học Aix-Marseille/CNRS/EFS

Những hệ quả lịch sử và tri thức khoa học hiện đại

Khi Hoàng đế Napoleon rời Moskva vào mùa đông năm 1812, ông không còn đối mặt với những đạo quân hùng mạnh của Nga, mà là một thành phố bị bỏ hoang với điều kiện dịch tễ yếu kém. Cái lạnh khốc liệt của Nga là yếu tố biểu tượng, nhưng các bệnh truyền nhiễm mới là lưỡi dao sắc bén cắt đứt sức mạnh quân sự Pháp.

Chỉ còn khoảng vài chục nghìn người có thể trở về. Chính lực lượng suy yếu đó đã khiến Pháp thất bại trong các chiến dịch những năm tiếp theo, mở đường cho sự thoái vị của Napoleon vào năm 1814. Từ góc nhìn rộng hơn, những phát hiện khoa học hiện đại này không chỉ trả lời câu hỏi lịch sử, mà còn mở ra hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu những đại dịch đã biến đổi tiến trình nhân loại.

Khả năng giải trình tự DNA cổ cho phép các nhà khoa học phục dựng lại lịch sử dịch bệnh, theo dõi biến đổi di truyền của các loài vi khuẩn gây bệnh và nhận diện những kiểu lây truyền từng định hình các cuộc chiến, các đợt di cư và thậm chí cấu trúc dân số trong quá khứ. Nghiên cứu này cũng góp phần lý giải vì sao sốt phó thương hàn và sốt hồi quy từng gây chết người hàng loạt trong lịch sử, nhưng ngày nay hiếm gặp và ít nguy hiểm hơn: cả mầm bệnh và môi trường xã hội đã thay đổi. Điều kiện vệ sinh, kiến thức dịch tễ và hạ tầng y tế hiện đại khiến những căn bệnh ấy không còn cơ hội hủy diệt hàng chục vạn người như trước.

Song ý nghĩa của phát hiện không dừng ở việc hiểu về quá khứ. Nó cũng đặt ra một câu hỏi thách thức: liệu những mầm bệnh đã ngủ yên hàng trăm năm có thể quay trở lại trong bối cảnh thế giới ngày càng biến đổi khí hậu, chiến tranh khu vực và di cư hàng loạt? Sự sống dai dẳng của vi khuẩn trong môi trường và răng người chết hàng trăm năm nói rằng điều đó không phải không thể.

Nhà nghiên cứu Cecil Lewis nhận xét: “Nghiên cứu các tác nhân gây bệnh trong quá khứ không chỉ là nhìn lại lịch sử. Đó là tìm hiểu cách sinh vật tiến hóa, thích nghi và đôi khi quay trở lại theo những cách mà chúng ta không ngờ tới”.

Bảo Hà/Báo Tin tức và Dân tộc