Giải mã vũ khí thời Quang Trung qua góc nhìn kỹ sư Vũ Đình Thanh

Từ phục dựng nỏ thần đến giả thuyết “hỏa khí phốt - pho”

Kỹ sư Vũ Đình Thanh, với kinh nghiệm phục dựng công cụ vũ khí cổ như nỏ thần Cổ Loa, đã dành nhiều năm nghiên cứu vũ khí thời cổ Việt Nam. Khi quan sát các ghi chép lịch sử về “hỏa hổ”, “hỏa cầu”, “thần công” thời Tây Sơn, những vũ khí mô tả có khả năng phun lửa, gây cháy rụi địch, ông đặt câu hỏi: liệu có phải đội quân Quang Trung từng nắm giữ bí mật kỹ thuật tạo lửa hiện đại? Qua nghiên cứu, ông cho rằng có khả năng vật liệu sử dụng là phốt - pho, dầu dễ cháy và thuốc súng, khi tiếp xúc không khí tạo ra ngọn lửa dữ dội, khói độc và nhiệt lượng cao vượt trội so với công cụ chiến tranh phổ biến thời bấy giờ.

Những thử nghiệm mô phỏng của ông và các chuyên gia kết hợp cho thấy: hỗn hợp phốt-pho có thể tạo ngọn lửa bám dính vào bề mặt, lan theo gió, khó dập tắt và sinh khói dày tương ứng với các ghi chép “cháy dữ dội, khói mịt mù, địch quân ngạt thở, hoảng loạn”. Đây chính là cơ sở khoa học để ông đưa ra giả thuyết “hỏa khí phốt-pho Tây Sơn.

Kỹ sư Vũ Đình Thanh có nhiều năm nghiên cứu về vũ khí quân sự

Hỏa cầu phốt pho và hỏa hổ có chứa phốt pho của Tây Sơn

Lửa trên chiến trường, lửa trong văn hóa: một sự hòa quyện mang tính biểu tượng

Giả thuyết của Vũ Đình Thanh không chỉ gợi mở về kỹ thuật vũ khí, mà còn khơi dậy hàng loạt câu hỏi về văn hóa - xã hội thời đại Quang Trung. Trong truyền thống dân gian Việt, “lửa” luôn là biểu tượng của sinh lực, bảo vệ, chiến thắng và tái sinh. Việc sử dụng lửa như một yếu tố quyết định trên chiến trường, nếu đúng có thể cho thấy người Việt thời ấy không chỉ biết trân trọng lửa như biểu tượng văn hóa, mà biết khai thác ưu thế của nó theo cách rất thực tế, khoa học.

Hơn nữa, việc chế tạo và ứng dụng vũ khí “lửa thiêng” đòi hỏi kỹ năng, kiến thức về vật liệu, phối trộn và kỹ thuật cho thấy trong xã hội thời Tây Sơn đã tồn tại một lớp thợ kỹ thuật, người có kiến thức sản xuất đủ để làm ra những công cụ chiến tranh vượt thời. Điều này hé lộ một khía cạnh ít được nhắc tới: bên cạnh các tướng lĩnh, chiến sĩ, còn có những người thợ, người chế tạo vũ khí đóng góp thầm lặng vào chiến thắng chung, đồng thời phản ánh sự phát triển kỹ nghệ và khoa học truyền thống.

Bên cạnh đó, nếu xét dưới góc độ tinh thần dân tộc, giả thuyết về “hỏa khí phốt - pho” vũ khí do người Việt sáng chế góp phần khẳng định ý thức tự cường, tự chủ về kỹ thuật và vũ khí. Trong bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ, điều này không chỉ mang giá trị quân sự, mà còn mang ý nghĩa văn hóa: người Việt không chỉ chống xâm lược bằng gươm giáo, mà bằng trí tuệ, kỹ thuật và sáng tạo.

Kỹ sư Thanh trong đoàn các nhà khoa học Nga và đăng ký sáng chế hỏa dược Tây sơn

Giá trị vượt thời gian: khi lịch sử gặp khoa học, văn hóa và bản sắc dân tộc

Không thể phủ nhận rằng phân tích của Vũ Đình Thanh giúp giải thích nhiều chi tiết khó hiểu trong sử liệu: tốc độ chiến thắng, mức độ hủy diệt nhanh, khói lửa dữ dội và hoảng loạn lan rộng. Nếu “hỏa cầu phốt - pho” thực sự tồn tại, chiến thắng của quân Tây Sơn càng trở nên rõ ràng về lý do khoa học không chỉ là do yếu tố tinh thần hay binh lực.

Tuy nhiên, hiện vẫn thiếu các bằng chứng khảo cổ thật sự: chưa phát hiện được hiện vật “hỏa cầu”, “đạn phốt - pho” hay bản vẽ kỹ thuật tương ứng để xác minh giả thuyết. Các ghi chép sử sách mô tả khá chung chung, thường dùng ẩn dụ, phép so sánh về “lửa”, “khói”, “thiêu rụi”, không ghi rõ thành phần, cách chế tạo hay phương thức sử dụng. Vì vậy, dù có sức gợi mở mạnh mẽ, giả thuyết vẫn cần được kiểm chứng qua khảo cổ học, hóa học vật liệu và nghiên cứu liên ngành.

Dù còn nhiều điều chưa rõ, đóng góp của kỹ sư Vũ Đình Thanh mang ý nghĩa lớn. Ông không chỉ đặt ra một giả thuyết táo bạo, mà còn khuyến khích cách tiếp cận mới đó là nhìn lịch sử bằng lăng kính khoa học, kỹ thuật và văn hóa thay vì chỉ trích từ góc độ truyền thống sử học.

Nếu giả thuyết được xác minh, nó không chỉ làm sáng tỏ một bí ẩn lịch sử, mà còn khẳng định: người Việt, từ nhiều thế kỷ trước, đã biết phát minh, sử dụng kỹ thuật và sáng tạo để bảo vệ đất nước. Đó là hình ảnh của một dân tộc tự cường, sáng tạo, biết trân trọng tài nguyên, vật liệu, hiểu khoa học, kỹ thuật để tồn tại và phát triển.

Anh Thy