Giữ nếp nhà rông trong lòng Hà Nội

Trao đổi về bảo tồn nhà rông trong đời sống đương đại tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam.

Hơn 20 năm, những người con Ba Na vẫn bền bỉ chăm sóc, tu sửa định kỳ như cách gìn giữ hồn cốt và ký ức văn hóa dân tộc.

Trong bối cảnh nhiều kiến trúc nhà ở truyền thống vùng dân tộc đang dần mai một, hành trình dựng lại nhà rông của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam là bước đi thiết thực trong công tác bảo tồn di sản. Công trình đồng thời mở ra không gian học tập, trải nghiệm, giúp công chúng hiểu sâu và thêm trân trọng các giá trị văn hóa.

Gửi gắm di sản cho Thủ đô

Tháng 10 vừa qua, 20 nghệ nhân Ba Na từ làng Kon Rờ Bàng, xã Ngọk Bay, tỉnh Quảng Ngãi đã trực tiếp sửa chữa, phục dựng ngôi nhà rông tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Từ khâu chọn gỗ, đẽo cột, ghép sàn đến giằng buộc, trang trí hoa văn được thực hiện đúng nghi lễ và kỹ thuật cổ truyền.

Chia sẻ về hành trình tạo dựng ngôi nhà rông mái cao của người Ba Na tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam cách đây hơn hai thập kỷ, Tiến sĩ Lưu Anh Hùng, nguyên Phó Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, người trực tiếp nghiên cứu, lựa chọn mô hình nhà rông mái cao làng Kon Rờ Bàng cho biết: Năm 1999, sau khi hội đồng khoa học của bảo tàng thống nhất trưng bày mẫu nhà rông mái cao của người Ba Na, đoàn công tác đã đi điền dã, nghiên cứu dân tộc học và quyết định chọn mẫu nhà rông mái cao của làng Kon Rờ Bàng. Đây là ngôi làng cổ của người Ba Na, hình thành ở vùng Kon Tum khoảng 150 năm.

Thời điểm đó, nhiều nhà rông ở Tây Nguyên đã thay mái tôn, sân dài phía trước đã đổ bê-tông. Với quá trình khảo cứu công phu, nhóm chuyên gia tìm được bộ khung nhà và hai cây cột gỗ trang trí dựng hai góc sân sàn bê-tông đồng thời xác định chỉ còn duy nhất ngôi nhà rông làng Kon Rờ Bàng giữ được cấu trúc nguyên bản của nửa đầu thế kỷ XX. Kết hợp tra cứu tư liệu của Pháp, Mỹ, Thụy Sĩ… nhóm nghiên cứu đã tìm được ba bức ảnh được công bố năm 1929, 1933, 1951 giúp xác định hình dáng ban đầu của nhà rông trước khi hiện đại hóa.

Sau nhiều lần trao đổi với già làng và nghệ nhân, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam thống nhất dựng lại theo đúng mẫu xưa, giữ trọn tinh thần, kỹ thuật và vẻ đẹp nguyên gốc của kiến trúc Ba Na. Với những người làm bảo tàng, ngôi nhà rông làng Kon Rờ Bàng là “di sản độc bản” vô giá vì tính nguyên gốc và giá trị biểu trưng đặc biệt.

Gắn bó từ những ngày đầu dựng nhà rông, đến nay, nhiều nghệ nhân trong nhóm thợ đã khuất, song có những người ba, bốn lần trở lại cùng bảo tàng tu sửa công trình. Giờ đây, bên cạnh các nghệ nhân cao tuổi đã có thêm lớp thợ gen Z tiếp nối cha ông trong hành trình bảo tồn di sản.

Nghệ nhân, già làng A Ngêh chia sẻ: Với người Ba Na, nhà rông có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đây là nơi tổ chức lễ hội, bàn việc làng cũng là nơi gắn kết cộng đồng, nuôi dưỡng truyền thống và tinh thần đoàn kết. Hơn 20 năm kể từ ngày ngôi nhà rông được dựng lên, trải qua mưa nắng thời gian, biểu tượng sức mạnh cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên vẫn vững chãi giữa lòng Hà Nội. Món quà vô giá đồng bào Ba Na gửi tặng Thủ đô cũng là nhắn gửi niềm tin di sản văn hóa dân tộc sẽ luôn được trân trọng và phát huy.

Như lời khẳng định của già làng A Pho trong ngày khánh thành ngôi nhà rông tại bảo tàng (4/6/2003): Ngôi nhà rông này được giữ nguyên cấu trúc nhà rông làng Kon Rờ Bàng xưa kia. Đây là thành tựu của bà con làng Kon Rờ Bàng. Chúng tôi gửi lại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, gửi lại bà con Thủ đô ngôi nhà rông này cùng những giọt mồ hôi đã thấm đượm trên từng cây cột, cây xà, từng tấm phên cỏ tranh… trong những tháng ngày qua.

Gieo mầm tình yêu văn hóa dân tộc

Trong đời sống của đồng bào Tây Nguyên, công trình kiến trúc đặc trưng với mái nhà cao vút, sàn gỗ chắc chắn, hoa văn trang trí tinh tế… là “trái tim” của buôn làng. Từng chi tiết đều chứa đựng tri thức bản địa, kinh nghiệm sống hòa hợp với thiên nhiên và phản ánh triết lý nhân sinh của người Ba Na. Trước nhịp sống hiện đại, việc bảo tồn và phát huy giá trị của nhà rông đối mặt với không ít thách thức.

Theo các nhà nghiên cứu, rất khó tìm được một ngôi nhà dài của người Ê Đê hay nhà rông nguyên bản ngay tại vùng đất Tây Nguyên. Vì vậy, công tác phục dựng các lễ hội, thiết chế văn hóa, công trình nhà ở... càng trở nên có ý nghĩa. Phó Giám đốc phụ trách Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam Bùi Ngọc Quang cho biết: Bảo tàng luôn coi trọng bảo tồn di sản theo đúng nguyên mẫu.

Hơn 20 năm qua, định kỳ chúng tôi mời nghệ nhân Ba Na kiểm tra, tu sửa bảo đảm ngôi nhà được gìn giữ đúng tinh thần và kỹ thuật truyền thống. Trải qua thời gian, vật liệu tự nhiên ngày càng khan hiếm, không gian làng cổ bị thu hẹp, việc bảo tồn nhà rông tại bảo tàng trở thành cách lưu giữ có định hướng, góp phần lan tỏa tri thức và bản sắc văn hóa dân tộc.

Cùng với phục dựng thực địa, bảo tàng đã ứng dụng công nghệ ghi hình lưu giữ tư liệu, thông số kỹ thuật và tri thức dân gian về toàn bộ quá trình dựng nhà. Những tư liệu số này vừa phục vụ nghiên cứu và giảng dạy, vừa giúp công chúng hiểu sâu hơn về kiến trúc, đời sống và sự biến đổi của văn hóa qua từng giai đoạn lịch sử.

Vì vậy, mỗi khi nghệ nhân, già làng Tây Nguyên tham gia phục dựng công trình, không gian Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam trở thành lớp học thực hành sống động, thu hút đông đảo du khách, học sinh, sinh viên. Với cộng đồng dân tộc Ba Na, đây là dịp khôi phục kỹ thuật dựng nhà truyền thống và đào tạo lớp nghệ nhân kế cận.

Với du khách, đây là dịp tìm hiểu quy trình dựng nhà, lắng nghe những câu chuyện về phong tục, tập quán. Các trường đại học ngành văn hóa, kiến trúc, du lịch đã phối hợp bảo tàng tổ chức tọa đàm, trao đổi giúp sinh viên có thêm tư liệu nghiên cứu, thực hành viết luận văn về đề tài nhà rông.

Từ không gian bảo tàng, mái nhà rông không ngừng lan tỏa giá trị văn hóa Tây Nguyên. Sự đồng hành của các nhà nghiên cứu, nghệ nhân và người làm công tác bảo tàng đã góp phần cụ thể hóa chủ trương bảo tồn di sản gắn với giáo dục và phát triển bền vững. Di sản được đánh thức bằng các hoạt động giáo dục, du lịch, sáng tạo… trở thành nguồn lực cho sự phát triển lâu dài.

Qua quá trình phục dựng, những mái nhà rông, nhà dài, nhà Việt… được chăm chút, trở thành điểm hẹn, nơi ký ức và bản sắc dân tộc được tiếp nối, để mỗi du khách khi ghé thăm đều cảm nhận được mạch nguồn văn hóa trong nhịp sống hôm nay.

NGỌC LIÊN