Góc nhìn mới về công nghệ quân sự thời Tây Sơn

Từ nỏ thần Cổ Loa đến công nghệ quân sự thời Tây Sơn

Từng phục dựng nỏ thần Cổ Loa, kỹ sư Vũ Đình Thanh (tốt nghiệp Học viện Kỹ thuật quân sự của Tiệp Khắc năm 1992) cho biết, qua hàng trăm lần thực nghiệm, loại vũ khí này không chỉ bắn được nhiều mũi tên đồng cùng lúc, mà còn tạo sát thương dựa trên lực trọng trường, vận hành theo nguyên lý tương tự bom xuyên boongke của Mỹ, giúp mũi tên “xuyên giáp giặc ở khoảng cách xa nhất” khi bắn từ vị trí cao.

Từ nền tảng đó, ông Thanh tiếp tục khảo cứu sự phát triển của hỏa khí Việt Nam, đặc biệt chú ý đến nguồn diêm tiêu – thành phần không thể thiếu của thuốc súng đen.

Trong tiến trình lịch sử Việt Nam, Hoàng đế Quang Trung-Nguyễn Huệ là tài năng quân sự kiệt xuất đã đánh tan quân Thanh xâm lược trong chiến thắng Ngọc Hồi-Đống Đa vang dội mùa xuân năm Kỷ Dậu 1789. Kỹ sư Vũ Đình Thanh, làm việc cho tập đoàn vũ khí phòng không NPO ALMAZ-Nga đã dành hơn sáu năm nghiên cứu công phu về công nghệ quân sự thời Tây Sơn.

Minh họa nghiên cứu về hỏa khí đặc biệt từ phốt pho mà quân Tây Sơn đã sử dụng. (Ảnh: NVCC)

Một trong những luận điểm mới mẻ của kỹ sư Vũ Đình Thanh đưa ra là sự liên hệ tới nguồn nguyên liệu diêm tiêu - thành phần chính của thuốc súng đen, được chiết xuất từ phân dơi, phân chim tại các đảo và hang động Việt Nam.

Theo các tài liệu quốc tế, trước khi thuốc nổ hiện đại ra đời (năm 1884), châu Âu từ thế kỷ 17 đến 19 phụ thuộc lớn vào nguồn diêm tiêu nhập từ châu Á. Trong đó khu vực Đông Dương, đặc biệt Việt Nam có điều kiện tự nhiên rất thuận lợi. Ông Thanh cho rằng đây chính là “tài nguyên chiến lược” mà các công ty Đông Ấn của phương Tây tìm mọi cách để tiếp cận.

Từ góc độ kinh tế và quân sự, ông Thanh cho rằng khi các công ty Đông Ấn của Pháp và Anh tiếp cận Việt Nam, mục tiêu của họ không chỉ đơn thuần là truyền giáo hay buôn bán, mà còn nhằm khai thác các nguồn tài nguyên chiến lược, trong đó có diêm tiêu thu được từ phân chim, phân dơi.

Ông Thanh nhận định việc Nguyễn Ánh hợp tác với Giám mục Bá Đa Lộc cùng các sĩ quan Pháp có thể xuất phát từ lợi ích kinh tế liên quan đến mặt hàng quan trọng này, vốn là nguyên liệu quan trọng trong thời đại của thuốc súng.

Tiếp cận lịch sử bằng góc nhìn khoa học

Chính trong nỗ lực tái hiện công nghệ hỏa khí thời Tây Sơn, kỹ sư Vũ Đình Thanh đã đưa ra một giả thuyết đáng chú ý: quân Tây Sơn đã sử dụng loại vũ khí có chứa phốt pho, chất cháy đặc biệt tạo ra hiệu ứng lửa mạnh với hiệu ứng cực kỳ nguy hiểm là nhanh chóng triệt tiêu oxy trên diện rộng.

“Hỏa cầu và hỏa hổ, những vũ khí tạo lửa dữ dội mà sử sách ví như lửa từ rồng phun ra chứa phốt pho nguyên chất hoặc hỗn hợp phốt pho với nhựa thông, dầu mỏ. Khi tung ra, chúng tự bốc cháy ở nhiệt độ lên tới hơn 2.000 độ C, không chỉ gây bỏng nặng mà còn tạo ra hiệu ứng nhanh chóng triệt tiêu oxy trên diện rộng, khiến đối phương chết ngạt hoặc mất khả năng chiến đấu”, kỹ sư Thanh nhận định.

Theo kỹ sư Thanh, đây là một yếu tố giúp quân Tây Sơn đạt chiến thắng thần tốc trong chiến dịch Kỷ Dậu 1789. Nhận định này đã được Thượng tướng, Viện sĩ, Tiến sĩ, Anh hùng lực lượng vũ trang Nhân dân Nguyễn Huy Hiệu, nguyên Thứ trưởng Bộ Quốc phòng đánh giá cao, coi là “một cách tiếp cận lịch sử bằng góc nhìn khoa học”. Tuy nhiên, cả hai cùng cho rằng, cần thêm bằng chứng khảo cổ, hóa học và tư liệu để xác minh.

Sự sáng tạo trong chế tác hỏa khí thời đó, kết hợp giữa tri thức tự nhiên và kinh nghiệm dân gian, có thể cho thấy nền khoa học – kỹ thuật bản địa đạt trình độ đáng kể.

Lễ hội Gò Đống Đa (Hà Nội) được tổ chức hằng năm để tưởng nhớ người Anh hùng Quang Trung cùng nghĩa quân Tây Sơn đã chiến đấu bảo vệ nền độc lập của dân tộc. (Ảnh: Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội)

Những phát hiện, nhận định và suy ngẫm nêu trên, dù còn cần thêm luận điểm và chứng cứ kiểm chứng, song đã mở ra hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam qua lăng kính phản chiếu cả khoa học, công nghệ và lòng yêu nước. Câu chuyện về Quang Trung không chỉ là chiến thắng quân xâm lược mà còn là biểu tượng cho tư duy sáng tạo, tinh thần tự chủ và ý chí bảo vệ đất nước bằng cả sức mạnh lẫn trí tuệ.

Ngày nay, việc tiếp tục nghiên cứu, phân tích và phục dựng các giá trị khoa học – lịch sử không chỉ góp phần làm phong phú sử học Việt Nam, mà còn tiếp tục nuôi dưỡng tinh thần tự cường trong kỷ nguyên mà tri thức và sáng tạo là nền tảng cho độc lập và phát triển quốc gia.

Đan Thanh