GS Trịnh Xuân Thuận, người tìm vũ trụ trong hạt cát

Trong suốt hơn bốn thập kỷ miệt mài bên những kính thiên văn hiện đại nhất, mỗi khi hình ảnh của một thiên hà xa xôi hiện lên trên màn hình quan sát, một cơn run rẩy vẫn chạy khắp cơ thể nhà vật lý thiên văn Trịnh Xuân Thuận.

Giáo sư Trịnh Xuân Thuận.

Đó không chỉ là sự xúc động của một nhà khoa học trước khám phá mới, mà còn là sự rung cảm của một tâm hồn luôn kinh ngạc trước vẻ đẹp, sự hài hòa và trật tự của vũ trụ. Từ cậu bé gốc Hà Nội say mê Einstein đến nhà khoa học uy tín thế giới, hành trình của ông là một bản giao hưởng tuyệt đẹp giữa niềm đam mê khoa học, lòng tự hào dân tộc và một triết lý sâu sắc về sự liên kết giữa con người và các vì sao.

Giáo sư Trịnh Xuân Thuận sinh ngày 20 tháng 8 năm 1948 tại Hà Nội. Thủ đô ngàn năm văn hiến dường như đã gieo vào tâm hồn cậu bé một năng khiếu văn chương đặc biệt. Thế nhưng, khi gia đình chuyển vào Sài Gòn năm ông lên 6 tuổi, một niềm đam mê khác đã trỗi dậy mạnh mẽ: khoa học cơ bản, đặc biệt là vật lý. Ông bị cuốn hút bởi những quy luật chi phối thế giới tự nhiên, và tìm thấy thần tượng lớn của đời mình qua những trang sách của Albert Einstein.

Sau khi tốt nghiệp Trường Jean-Jacques Rousseau (nay là Trường THPT Lê Quý Đôn), chàng thanh niên Trịnh Xuân Thuận đứng trước một quyết định lớn. Năm 1966, ông rời Việt Nam du học Thụy Sĩ, mang theo hoài bão khoa học.

“Mặc dù có năng khiếu về các môn văn chương nhưng tôi cũng đã phần nào bị khoa học hấp dẫn, đặc biệt là môn vật lý. Tôi hâm mộ Einstein và cuốn “Thế giới như tôi thấy” của ông trở thành sách gối đầu giường của tôi”, Giáo sư Thuận chia sẻ.

Hành trình ấy không hề dễ dàng. Rời xa gia đình, đất nước, đến một thế giới rộng lớn, không có nhiều tiền trong túi, thậm chí chưa thông thạo tiếng Anh, đã có những lúc ông cảm thấy nản chí. Nhưng với một ý chí và quyết tâm phi thường, ông đã vượt qua tất cả. Sau một năm ở Thụy Sĩ, ông nhận được học bổng từ ba đại học danh tiếng của Mỹ và đã chọn Viện Công nghệ California (Caltech), “thánh địa của thiên văn học thế giới”, và cũng là nơi thần tượng Einstein của ông từng sống và làm việc. Đó là bước ngoặt quyết định đưa ông vào quỹ đạo của nền khoa học đỉnh cao.

Trong suốt hơn 40 năm, Giáo sư Trịnh Xuân Thuận đã được tắm mình trong môi trường khoa học hàng đầu tại Caltech, Đại học Princeton và Trung tâm vũ trụ NASA. Ông tự hào vì có may mắn được học tập và làm việc cùng nhiều tên tuổi lớn, những người từng đoạt giải Nobel Vật lý. Ông gọi họ là "những người đã dạy ông suy nghĩ làm sao tìm ra sự mới mẻ".

Chính sự dìu dắt đó, cùng với nỗ lực không ngừng nghỉ, đã mang lại kết quả ngọt ngào. Năm 2004, giáo sư Trịnh Xuân Thuận đã khám phá ra một thiên hà li ti còn rất trẻ, có ý nghĩa to lớn đối với ngành khoa học vũ trụ. Thành tựu của ông đã được cộng đồng khoa học và văn hóa quốc tế ghi nhận bằng hàng loạt giải thưởng danh giá.

Giữa môi trường khoa học đẳng cấp thế giới, Giáo sư Trịnh Xuân Thuận luôn mang trong mình một niềm tự hào sâu sắc về nguồn cội. Ông khẳng định: “Tôi là người Việt Nam. Tôi hãnh diện là người Việt Nam đạt đến chỗ mà mình có thể đứng ngang hàng với những người nước ngoài. Vì tôi là người Việt Nam nên cho tôi sức mạnh. Những cái đó nó cho tôi cái triết lý để đi xa trong con đường khoa học”, ông chia sẻ.

Một điểm đặc biệt làm nên chân dung Trịnh Xuân Thuận, đó là không chỉ ở một nhà khoa học lỗi lạc, mà còn là một tác giả có khả năng biến những kiến thức vũ trụ khô khan thành áng văn thơ đầy mê hoặc. Hơn 20 cuốn sách phổ biến khoa học của ông, viết bằng tiếng Pháp, đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, trong đó có hơn 10 cuốn được độc giả Việt Nam yêu mến như: "Giai điệu bí ẩn", "Cái vô hạn trong lòng bàn tay", "Lượng tử và hoa sen", "Từ điển yêu thích bầu trời và các vì sao"...

Sở dĩ sách của ông được đón nhận nồng nhiệt là bởi chúng không chỉ nói về khoa học, mà còn bàn luận về mối quan hệ giữa con người và vũ trụ, được diễn đạt bằng ngôn từ của thi ca. Học viện Pháp quốc từng ca ngợi các tác phẩm của ông thể hiện “một cái nhìn phức hợp và tinh tế của một nhà khoa học và một người có đức tin về vũ trụ và vị trí của con người trong vũ trụ”.

Triết lý của ông thường xoay quanh ý niệm về sự hài hòa và trật tự. Ông cho rằng vũ trụ đẹp không chỉ bởi sự huy hoàng của những tinh vân, thiên hà, mà bởi sự gắn kết chặt chẽ của nó. Vẻ đẹp ấy không ở đâu xa, nó hiện hữu ngay trong những điều gần gũi như một cầu vồng sau mưa, hay vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long. Cảm hứng lớn cho ông đến từ bài thơ của William Blake, điều đã làm nên tựa đề cuốn sách nổi tiếng nhất của ông, "Cái vô hạn trong lòng bàn tay":

“Trong hạt cát, ta thấy cả vũ trụ

Trong đóa hoa, ta thấy cả thiên đường

Nắm cái vô hạn trong lòng bàn tay

Và sự vĩnh hằng trong khoảnh khắc”.

Ông giải thích rằng, con người thực chất là hậu duệ của các vì sao, những nguyên tố tạo nên cơ thể chúng ta đã được khai sinh trong lòng các ngôi sao từ hàng tỷ năm trước. "Hiểu được con người trong vũ trụ, có lẽ, chính là hiểu mình. Bởi con người chỉ là một chớp mắt trong quá trình tiến hóa của vũ trụ", ông chiêm nghiệm. Với tâm niệm đó, ông mong muốn chia sẻ sự hiểu biết và niềm hạnh phúc của mình, khơi dậy niềm đam mê khoa học, đặc biệt là với giới trẻ Việt Nam.

“Đầu tiên, các bạn phải biết mình thích cái gì”

GS Thuận cho hay, ông chưa bao giờ cảm thấy hối tiếc về việc đã dành cả đời mình cho thiên văn học. Khi nhìn thấy hình ảnh của một thiên hà xa xôi trên màn hình trong phòng quan sát, cơ thể ông vẫn như có luồng điện chạy qua.

“Cơn run rẩy vẫn chạy khắp cơ thể tôi mỗi khi nhìn thấy hình ảnh của một thiên hà xa xôi trên màn hình trong phòng quan sát. Tôi luôn kinh ngạc trước vẻ đẹp, sự hài hòa và thống nhất của vũ trụ”, ông chia sẻ.

Khi được hỏi về lời khuyên cho các bạn trẻ Việt Nam muốn theo đuổi con đường nghiên cứu, Giáo sư Trịnh Xuân Thuận luôn nhấn mạnh hai điều: đam mê và ý chí.

“Đầu tiên, các bạn phải biết mình thích cái gì, đam mê cái gì thì theo đuổi cái đó. Thứ hai là phải có ý chí. Nhiều khi mình làm điều gì đó mình thấy nản thì cần phải có ý chí để vượt qua, cương quyết để làm được điều mình thích”, ông nói.

Ông lấy chính cuộc đời mình làm minh chứng. Những ngày đầu xa xứ, đối mặt với vô vàn khó khăn, chính ý chí đã giúp ông vượt qua để đạt được mục đích. Ông tin rằng khoa học là một phần quan trọng để một đất nước vươn lên, và việc khơi dậy ngọn lửa khoa học trong thế hệ trẻ là một nhiệm vụ cấp thiết.

Bằng cả cuộc đời cống hiến, Giáo sư Trịnh Xuân Thuận không chỉ mở ra những cánh cửa mới trong sự hiểu biết của nhân loại về vũ trụ, mà còn trở thành một biểu tượng, một người truyền cảm hứng mãnh liệt.

Giáo sư Trịnh Xuân Thuận đã nhận được nhiều giải thưởng danh giá trong sự nghiệp của mình, bao gồm: Giải Moron (2007) của Hàn lâm viện Pháp cho tác phẩm "Những con đường của ánh sáng", Giải Kalinga (2009) của UNESCO về phổ biến khoa học, Giải thưởng Thế giới Cino del Duca (2012) của Viện Hàn lâm Pháp và Huân chương Bắc Đẩu Bội tinh (2014) của Chính phủ Pháp. Gần đây nhất, ông đã được trao Giải thưởng lớn của Cộng đồng Pháp ngữ vào năm 2022.

Mai Nguyễn