Hai điều quan trọng làm nên một kiệt tác văn chương

Bà Bovary của Gustave Flaubert là một tác phẩm được nhiều thế hệ độc giả yêu thích. Ảnh minh họa: IMDb.

“Văn” và “truyện” là hai yếu tố cấu thành nên một tác phẩm văn học theo cách nói của dân sáng tác. Đôi khi tác phẩm chỉ có truyện mà không có văn hoặc có văn mà ít truyện, nếu sở hữu cả hai yếu tố ấy thì có thể gọi là một tác phẩm thành công.

Truyện là gì? Hiểu theo cách đơn giản nhất đó là nội dung được kể trong tác phẩm, là cốt, là xương sống để tác phẩm đi từ đầu đến kết thúc. Truyện là yếu tố truyền thống, là thứ dễ được nhận ra, ấy là sợi dây để độc giả theo dõi câu chuyện và tác giả cứ việc theo trục ấy mà dẫn dắt và phát triển.

Thời xa vắng của Lê Lựu là một tác phẩm có truyện khá rành mạch, từ khi Giang Minh Sài bị buộc lấy vợ lúc nhỏ, rồi đi bộ đội, ly dị, ra quân, yêu người khác và có cuộc sống mới. Người đọc dễ dàng theo dõi mạch truyện và thấy được đời nhân vật chính diễn tiến và đi đến kết.

Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài cũng có cốt truyện dễ thuật lại, tác giả kể chuyện A Phủ bị bắt về nhà A Sử rồi Mỵ hồi tưởng chuyện về làm dâu nhà thống lý Pá Tra ra sao, hai người khốn khổ ấy giải thoát và yêu nhau thế nào.

Một tác phẩm có cốt truyện mạnh và rõ ràng thường dễ kể lại và các nhà văn cổ điển ưa thích cách kể này vì nó đơn giản, mạch lạc. Độc giả truyền thống cũng thích những tác phẩm kiểu này vì sự cuốn hút và dễ theo dõi. Đọc xong là có thể kể lại được, dễ nhớ và thông hiểu.

Còn cái sự kể diễn ra như thế nào, từ ngữ, câu cú dùng ra sao được gọi là “văn”. Văn là thứ thể hiện sự tài hoa và lao động, công phu, kĩ thuật của người viết. Vẫn là câu chuyện hoặc nguyên mẫu ấy, nhiều người biết và cùng kể nhưng có sự hấp dẫn và thu hút khác nhau chính là sự biểu hiện của văn.

Văn là thứ khó đong đếm, khó nhận thấy nhưng là thứ quan trọng biến một câu chuyện thông thường thành một tác phẩm nghệ thuật thực sự. Ví dụ có cốt truyện thế này: Một đứa trẻ có bố bị giết, để sống sót được cậu bé phải nỗ lực hết mình và khi trưởng thành, anh ta đi tìm kẻ thù đã giết bố mình.

Trong hành trình tìm kiếm, anh ta yêu một cô gái, khi tình cảm đang say nồng thì anh ta phát hiện bố cô gái chính là kẻ thù giết bố mình. Mâu thuẫn và dằn vặt, cuối cùng anh ta quyết định tha thứ cho kẻ thù và bỏ đi...

Một câu chuyện kiểu như thế một người bình thường cũng có thể kể lại được, nhưng kể sao cho hấp dẫn, ấn tượng, nâng tầm thành một tác phẩm nghệ thuật có tính nhân văn với những thông điệp ý nghĩa đòi hỏi tài nghệ của người viết hoặc cách gọi thông thường là có văn, có nghệ thuật.

Nhiều người bảo truyện nào mà chẳng có văn. Không phải, đôi khi có những hiện thực hoặc sự kiện rất li kì, hấp dẫn, người viết chỉ cần tường thuật nguyên xi, không cần gia giảm, câu chuyện đã lôi cuốn.

Những trường hợp này người viết không phải nhọc công, chỉ cần khéo léo một chút là đã dựng một tác phẩm đứng được. Phần “nguyên liệu” đóng vai trò chính yếu trong việc tạo thành tác phẩm. Cho nên thỉnh thoảng ta sẽ nghe những câu kiểu như thế này:“Người ấy viết không có văn”.

Hoặc:“Truyện thì không có gì nhưng được cái có văn”.

Đấy là cách phân biệt đánh giá giữa truyện và văn. Ngày trước, một tác phẩm gần như luôn có một yêu cầu là phải có một cốt truyện mạnh. Chí Phèo của Nam Cao hay Tắt đèn của Ngô Tất Tố đều có những cốt truyện rất vững và thông suốt; Anna Karenina của Lev Tolstoy hay Những người khốn khổ của Victor Hugo đều là những tác phẩm có cốt truyện dầy và hấp dẫn.

Những tác phẩm đó đọc hàng chục năm vẫn có thể nhớ chính xác được nhân vật và các tình tiết quan trọng vì trục chính thông suốt và mạch lạc. Bây giờ thì nhiều nhà văn không quá chú trọng vào cốt truyện nữa, họ chú trọng vào cách kể hoặc tạo ra các thủ pháp mới. Họ đã không còn bị cốt truyện ghì chặt và bắt buộc phải đi một con đường duy nhất.

Đi tìm thời gian đã mất là một bộ tác phẩm lớn của Marcel Proust với hàng vạn trang sách nhưng có một cốt truyện mỏng mảnh, nó gần như chỉ là một dòng kí ức miên man của nhân vật chính kể về quá khứ của mình. Nếu tóm tắt bộ sách vĩ đại này thì chỉ cần một đoạn ngắn là đủ nhưng khó kể lại từng chi tiết hoặc cho đâu là những bước ngoặt thực sự.

Điều này rất khác nếu so sánh nó với kiểu truyện như Anh em nhà Karamazov của Dostoyevsky hoặc Bà Bovary của Flaubert - với rất nhiều diễn biến và tình tiết bước ngoặt.

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học