Hộ kinh doanh loay hoay khi rời 'vùng an toàn' thuế khoán sang kê khai

Từ thói quen ước lượng đến yêu cầu minh bạch dữ liệu

Trong nhiều năm, thuế khoán tạo ra một cơ chế đơn giản: doanh thu được ước đoán, mức thuế cố định được thống nhất đầu năm và gần như giữ nguyên trong suốt kỳ kinh doanh. Nhiều hộ thậm chí không cần hóa đơn đầu vào, không ghi sổ chi tiết, không theo dõi tồn kho, không cần các chứng từ.

Khi yêu cầu kê khai được đưa ra, ngay lập tức xuất hiện một khoảng trống lớn. Hộ kinh doanh vốn quen “nhìn hàng hóa để đoán doanh thu” nay phải ghi nhận từng giao dịch. Những khoản chi vốn được nhớ bằng cảm giác, như mua nguyên liệu, trả nhân công, chi phí điện nước, phải được cập nhật bằng chứng từ.

Chia sẻ tại Tọa đàm “Tháo gỡ vướng mắc chuyển đổi thuế khoán sang kê khai” do TheLEADER và HKDO tổ chức sáng 10/12, GS.TS Nguyễn Đức Thuận, Chủ tịch Hội các Nhà quản trị doanh nghiệp Việt Nam nhận định, việc chuyển đổi sang cơ chế kê khai thuế đầy đủ không chỉ là yêu cầu của quản lý hiện đại, mà còn là bước đi tất yếu khi Việt Nam đang tiến tới một nền kinh tế số, minh bạch, hội nhập sâu với khu vực và thế giới.

Toàn cảnh Tọa đàm. Ảnh: BTC.

Tuy nhiên, theo ông Thuận, đổi mới luôn đi kèm thách thức. Đối với hộ kinh doanh đa phần là quy mô nhỏ, trình độ quản trị tài chính còn hạn chế. Sự thay đổi này tạo ra không ít lo lắng: từ chi phí kế toán, hóa đơn điện tử, phần mềm, rủi ro sai sót, cho tới nguy cơ bị truy thu, xử phạt.

Trao đổi với phóng viên bên lề tọa đàm, Luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty Luật ANVI cho biết: “Trước đây thuế được quản lý theo mục tiêu; giờ phải quản lý theo quy trình. Quy trình đồng nghĩa với việc có bước đầu, bước giữa, bước cuối. Kê khai chỉ là một khâu trong chuỗi vận hành bao gồm đăng ký kinh doanh, định danh thuế, xuất hóa đơn, ghi sổ kế toán và báo cáo. Chỉ khi từng khâu được làm đúng thì mức thuế cuối cùng mới phản ánh chính xác. Điều này tạo ra một “bản đồ vận hành mới” mà hộ kinh doanh buộc phải tuân thủ, thay vì linh hoạt như trước”.

LS. Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty Luật Anvi. Ảnh: BTC.

Theo ông Đức, hệ thống cũ chỉ phản ánh 10 - 20% thực tế, chính sách mới đặt mục tiêu nâng mức chính xác lên 80 - 90%. Về ý nghĩa, đây là bước đi tất yếu của một nền kinh tế đang hội nhập sâu; nhưng về phía người dân, đây là một thay đổi lớn.

Cần một hệ sinh thái hỗ trợ toàn diện để hộ kinh doanh không phải tự xoay xở

Chia sẻ với phóng viên, một số hộ kinh doanh cho rằng họ sợ nhất không phải là nghĩa vụ kê khai, mà là sự lúng túng trong cách thực hiện. Họ lo sẽ làm sai, lo mất thời gian, lo chi phí tăng, lo bị phạt trong khi không hiểu rõ mình sai ở đâu. Giải pháp vì thế không nằm ở việc nhắc họ phải tuân thủ, mà ở việc tạo ra một hệ sinh thái hỗ trợ đủ rõ ràng, đủ gần gũi và đủ dễ tiếp cận.

Theo Luật sư Trương Thanh Đức, nhiều hộ kinh doanh đến nay vẫn chưa nắm rõ bản chất nghĩa vụ thuế của mình. Họ nghe nhiều nguồn thông tin trái chiều và thường phản ứng dựa trên nỗi sợ hơn là hiểu biết. Những hướng dẫn nhà nước đưa ra nếu vẫn dùng ngôn ngữ chuyên môn thì sẽ khó đi vào đời sống. Điều cần thiết là các bộ tài liệu đơn giản hóa, dùng ví dụ cụ thể theo từng mô hình kinh doanh, mô phỏng trường hợp thực tế để người dân hiểu và áp dụng.

Một yêu cầu khác là tổ chức lại cách vận hành hằng ngày của hộ kinh doanh. Tách biệt tài khoản ngân hàng cá nhân và tài khoản phục vụ kinh doanh là điểm then chốt nhưng hiện nay nhiều hộ chưa nghĩ tới. Nếu dòng tiền bị lẫn vào nhau, cơ quan thuế có thể ấn định doanh thu hoặc coi toàn bộ giao dịch là thu nhập chịu thuế. Chính sự thiếu tách bạch này dẫn đến rủi ro lớn nhất cho hộ kinh doanh khi chuyển sang kê khai. Việc mở tài khoản riêng cho kinh doanh và khai báo đầy đủ cho cơ quan thuế là bước thiết lập nền tảng, không chỉ phục vụ kê khai mà còn là căn cứ giúp hộ kinh doanh xây dựng lịch sử tài chính để tiếp cận tín dụng.

Áp lực về công nghệ cũng là một khó khăn được nhiều hộ kinh doanh nhắc tới. Về vấn đề này, ông Nguyễn Quốc Toàn, Tổng giám đốc Effect, cho rằng phần mềm dành cho hộ kinh doanh phải được thiết kế theo một triết lý khác. Không thể đặt kỳ vọng họ trở thành “kế toán bán chuyên” chỉ sau vài tuần. Một ứng dụng phù hợp phải sử dụng ngôn ngữ đời sống, thao tác vài chạm, không yêu cầu kiến thức định khoản hay cấu trúc tài khoản. Điều quan trọng hơn cả là phần mềm ấy phải nằm ngay trong chiếc điện thoại, công cụ mà tất cả đều quen thuộc. Khi công nghệ được “đời thường hóa”, hộ kinh doanh mới thấy chuyển đổi là điều có thể làm, chứ không phải gánh nặng.

Ông Nguyễn Quốc Toàn, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Công ty CP Phần mềm Effect. Ảnh: BTC.

Đặc biệt, việc sử dụng hóa đơn điện tử ngay cả khi chưa bắt buộc giúp hộ kinh doanh từng bước rèn luyện thói quen, không rơi vào tình trạng bị động khi doanh thu vượt ngưỡng. Đây cũng là cách để họ tự kiểm tra độ chính xác của số liệu kinh doanh, từ đó tự tin hơn khi đối thoại với cơ quan thuế.

Không thể thiếu trong hệ sinh thái này là các không gian đối thoại. Hộ kinh doanh ngại hỏi vì sợ bị đánh giá, ngại nói vì sợ thể hiện sự thiếu hiểu biết. Nhưng nếu không hỏi, họ sẽ dựa vào tin đồn. Các hội, đoàn thể, cơ quan thuế địa phương có thể trở thành cầu nối, tổ chức các buổi hướng dẫn theo nhóm ngành nghề, mô phỏng từng tình huống kê khai cụ thể, giải đáp trực tiếp từng câu hỏi mà hộ kinh doanh thực sự gặp phải. Đây là phần vận hành mềm mà nếu làm tốt, chuyển đổi sẽ nhẹ nhàng hơn rất nhiều.

Về lâu dài, Luật sư Trương Thanh Đức cho rằng chính sách sẽ chỉ thành công khi người dân thấy việc kê khai mang lại lợi ích. Khi hộ kinh doanh có số liệu rõ ràng, họ dễ tiếp cận vốn, dễ mở rộng quy mô, dễ chứng minh hiệu quả hoạt động và cũng hạn chế rủi ro pháp lý. Nếu chuyển đổi được nhìn như cơ hội để “lớn lên” thay vì nỗi lo bị siết, hộ kinh doanh sẽ chủ động hơn trong việc thực hiện.

Chuyển từ thuế khoán sang kê khai vì thế không chỉ là thay đổi cách nộp thuế, mà là quá trình chuẩn hóa hoạt động của cả một khu vực kinh tế rộng lớn. Hộ kinh doanh từ chỗ làm ăn dựa trên cảm tính sẽ dần làm ăn dựa trên dữ liệu. Quá trình này cần thời gian, cần hỗ trợ và cần sự thấu hiểu. Nhưng nếu đi đúng hướng, nó có thể mở ra một chương phát triển mới, nơi minh bạch trở thành năng lực cạnh tranh của từng hộ kinh doanh, chứ không chỉ là yêu cầu của cơ quan quản lý.

Trang Mai