Hội An: Nước mắt trên phố và 'cơn đau' của di sản trăm tuổi

Những ngày cuối tháng 10, dải đất miền Trung lại oằn mình gánh chịu những đợt mưa lũ nặng nề, gây chia cắt và thiệt hại nghiêm trọng tại nhiều tỉnh thành. Trong bức tranh xám xịt của thiên tai, Di sản Văn hóa Thế giới Hội An (Đà Nẵng) nổi lên như một điểm nóng đau thương nhất, khi phải hứng chịu một trận lũ lịch sử được người dân ví ngang ngửa trận “Đại hồng thủy” Giáp Thìn 1964... và có phần hơn thế.

Phố cổ Hội An bị ảnh hưởng nặng nề sau trận lũ lụt kinh hoàng. Ảnh: Người Hội An.

Ngày 31/10, dù nắng đã lên và nước bắt đầu rút ở nhiều khu vực, các tuyến đường huyết mạch ven sông Hoài như Nguyễn Thái Học, Bạch Đằng vẫn ngập sâu 1-1,5 m. Bức tranh Hội An lúc này là sự xen lẫn của hoang tàn, nước mắt và nỗ lực dọn dẹp trong tuyệt vọng.

Nhưng khi lớp bùn non đặc quánh được dọn đi, một thiệt hại lớn hơn, âm thầm hơn đang hiện rõ: sự tổn thương của “thể trạng” các ngôi nhà cổ hàng trăm năm tuổi. Trận lụt 2025 không chỉ là một thảm họa kinh tế trước mắt, mà còn là một đòn chí mạng giáng vào linh hồn vật thể của di sản, đặt ra một cuộc chiến trường kỳ để phục hồi những “vết sẹo” vô hình.

Lũ ở Hội An đang dần rút đi, người dân phố Hội tranh thủ dọn dẹp. Ảnh: Người Hội An.

Di sản trong “cơn đau ốm”

Bức tranh thiệt hại “bề nổi” hiện lên rõ nét qua nỗi thống khổ của người dân. Tại chợ Hội An, các tiểu thương khóc ròng. Bà Lê Thị Lành (45 tuổi) rơm rớm nước mắt nhìn hai chiếc tủ trữ đông ngâm đầy bùn, xót xa: “Tôi thiệt hại gần 80%, đồ đạc ngâm nước nhiều ngày coi như bỏ rồi”. Trên đường Nguyễn Thái Học, bà Lê Thị Vân (62 tuổi) cũng chịu cảnh thiệt hại hơn 40%, đồ đạc ngâm bùn đành phải loại bỏ. Chị Trần Thảo, chủ quán cà phê Cam, ước tính khoảng 20 thiết bị máy móc pha chế bị ngâm nước, chỉ có thể đi ghe vào vớt vát với hy vọng “cái nào cứu được thì cứu”. Tại làng gốm Thanh Hà, 400 hộ dân bị cô lập, nguyên vật liệu của các xưởng gốm bị lũ cuốn sạch. Hoạt động du lịch, “hơi thở” của thành phố, tê liệt hoàn toàn. Chị Đặng Thị Hằng, chủ một xưởng đèn lồng, ngậm ngùi hủy workshop của hơn 20 khách đoàn từ châu Âu.

Cơn lũ đã cuốn đi biết bao sinh kế của nhiều người dân phố Hội. Ảnh: Người Hội An.

Tuy nhiên, những mất mát kinh tế hữu hình này lại đang che mờ một thảm họa “bề sâu” đang diễn ra bên trong kết cấu của các ngôi nhà cổ.

Lũ lụt không phải là chuyện mới ở Hội An, nhưng trận lũ năm nay với mức nước dâng cao 2-3 m, nhấn chìm toàn bộ tầng một nhiều căn nhà và ngâm bùn dài ngày, là một đòn chí mạng. Vấn đề không chỉ là dọn dẹp. Như Ông Nguyễn Chí Trung, đại diện Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An, đã từng nhận định trước báo chí sau một trận lụt vào tháng 12/2020: “Phố cổ Hội An sau mỗi trận lũ lụt giống như người già vừa trải qua cơn đau ốm, cần phải ăn uống bồi bổ từ khâu đơn giản như chằng, chống đến phức tạp như hạ giải, lập dự án trùng tu cấp thiết”.

“Cơn đau” của năm 2025 rõ ràng là nghiêm trọng hơn bao giờ hết. Ngay từ năm 2019, các chuyên gia trong nước đã cảnh báo về nguy cơ của Chùa Cầu, biểu tượng của Hội An, khi nằm ngay “rốn lũ” và bị đe dọa bởi “dòng nước chảy rất mạnh”. Trận lũ năm nay, lại một lần nữa, chính là sự hiện thực hóa của nỗi lo đó.

Chùa Cầu và các khu vực xung quanh chìm trong biển nước mênh mông. Ảnh: Đỗ Vũ.

Khi nước ngâm lâu, kết cấu gỗ, “linh hồn” của nhà cổ, và hệ vôi vữa, gạch đá bắt đầu bị suy yếu từ bên trong. Bùn non không chỉ bám bẩn, chúng xâm nhập vào từng thớ gỗ, mang theo phèn và vi sinh vật. Và ngay cả khi nước rút, mối đe dọa thứ cấp mới xuất hiện: độ ẩm cao và nấm mốc. Đây chính là kẻ thù thầm lặng sẽ tiếp tục phá hủy các kết cấu gỗ đã no nước ở Hội An trong nhiều tháng tới.

Những mảng tường cũ kỹ bám rêu phong. Phố cổ Hội An sau cơn lũ sẽ đối mặt với nhiều thách thức trong công tác duy tu. Ảnh: Người Hội An.

Ba bài học từ các di sản thế giới

Hội An không đơn độc trong cuộc chiến với thiên tai. Nhiều di sản thế giới khác cũng phải đối mặt với các thảm họa tương tự, và những kinh nghiệm của họ là bài học vô giá cho chính quyền thành phố Đà Nẵng trong công tác phục hồi phố cổ di sản, không chỉ của Việt Nam mà còn của cả thế giới.

1. Bài học về kiến trúc và chính sách tín dụng tại bang New Orleans (Mỹ)

Siêu bão Katrina, xảy ra vào ngày 29/08/2005, đã nhấn chìm 80% diện tích thành phố New Orleans, một số nơi ngập sâu 8 m.

Báo cáo sau thảm họa chỉ ra một thực tế đáng báo động. Trong khi các khu di tích kiên cố (như French Quarter) “tương đối không bị hư hại”, thì các khu dân cư lịch sử khác (như Ninth Ward) với các “ngôi nhà khung gỗ một tầng” (one-story wood frame houses) đã bị “phá hủy nặng nề” (badly destroyed). Đây là lời cảnh báo trực tiếp cho các kết cấu gỗ chiếm đa số tại Hội An.

Bão Katrina tàn phá bang New Orleans (Mỹ) năm 2005. Ảnh: Shutterstock.

Phản ứng của Mỹ không chỉ là cứu trợ. Họ xem di sản là công cụ phục hồi kinh tế. Một hội nghị bảo tồn di tích lịch sử cấp tiểu bang đã nhanh chóng thông qua một điều khoản khẩn cấp. Điều khoản này cho phép chủ sở hữu các di tích được liệt kê nhận các khoản vay nhanh và tín dụng thuế (là một khoản tiền cụ thể mà người nộp thuế có thể được phép trừ trực tiếp vào số thuế thu nhập thực tế phải nộp) để tự phục hồi tài sản, với điều kiện phải tuân thủ các tiêu chuẩn bảo tồn.

Đây là một gợi ý chính sách quan trọng. Chính quyền địa phương có thể trao quyền và cung cấp tài chính linh hoạt cho người dân Hội An, giúp họ tự cứu lấy ngôi nhà và sinh kế của mình theo cách bền vững.

Người dân Hội An tranh thủ dọn dẹp nhà cửa khi nước lũ rút đi. Ảnh: Người Hội An.

2. Bài học về phục hồi vật liệu và tinh thần của Nhật Bản

Trận động đất và sóng thần ngày 11/3/2011 ở phía Đông Nhật Bản đã tàn phá hàng trăm km bờ biển và làm hư hại hơn 700 di tích văn hóa.

Thảm họa sóng thần và động đất tại Nhật Bản năm 2011. Ảnh: KYODO.

Báo cáo của ICOMOS Nhật Bản (2011) chỉ ra rằng, các tòa nhà gỗ truyền thống chịu tác động nhỏ từ động đất, nhưng lại bị sụp đổ hoặc hư hỏng nặng do sóng thần, tương tự như lũ lụt ở Hội An. Phản ứng của họ diễn ra ngay lập tức. Tháng 4/2011, Ủy ban Cứu vớt Tài sản Văn hóa được thành lập. Họ tập trung vào việc cứu vớt các cấu kiện và thực hiện các quy trình kỹ thuật cao như khử mặn cho các hiện vật bị ngâm nước biển.

Đối với Hội An, bài học này gợi ý một quy trình khử phèn và xử lý chuyên nghiệp cho gỗ bị ngâm bùn, thay vì chỉ dọn dẹp cơ học.

Dọn dẹp "cơ học" là chưa đủ, Hội An cần một quy trình xử lý chuyên nghiệp để tránh tổn hại các công trình nhà cổ về lâu dài. Ảnh: Người Hội An.

Mặt khác, người Nhật không chỉ cứu vật thể. Họ cứu tinh thần. Việc phục hồi đền Tenyu-ji Kannon-do Hall (hoàn thành tháng 3/2016) được xem là một yếu tố xã hội quan trọng và là “bước đầu tiên để hồi sinh” cho cộng đồng, cho phép họ tiếp tục các sự kiện truyền thống.

Đây là một thông điệp mạnh mẽ. Việc phục hồi di sản Hội An cũng chính là phục hồi tinh thần cho những tiểu thương đang khóc ròng, giúp họ có niềm tin để tái thiết cuộc sống.

3. Bài học về kỹ thuật dự báo và chính sách huy động tại Venice (Ý)

Venice, một di sản thế giới khác sống chung với nước, thường xuyên đối mặt với triều cường, đặc biệt là sau trận lụt nghiêm trọng tháng 11/2019.

Venice chìm trong cơn triều cường năm 2019. Ảnh: AFP.

Venice ngay lập tức đã đầu tư vào một giải pháp kỹ thuật vĩ mô: dự án MOSE. Đây là một hệ thống rào cản di động trị giá hàng tỷ euro, được thiết kế để ngăn triều cường tràn vào phá hủy thành phố. Tính đến tháng 7/2025, hệ thống này đã được nâng lên hơn 90 lần để bảo vệ Venice, chứng minh hiệu quả của việc dùng công nghệ cao để thích ứng.

Song song với MOSE, báo cáo của UNESCO vào tháng 7/2025 nhấn mạnh việc Venice đang tập trung phát triển các mô hình dự đoán chính xác hơn về ngập lụt.

Bài học cho Hội An là sự kết hợp giữa giải pháp công trình và công nghệ dự báo, đồng thời, chính quyền cũng cần ban hành chính sách cụ thể để huy động chính người dân trở thành những người bảo vệ di sản của họ.

Hội An cần một công trình ngăn lũ xâm nhập. Ảnh: Người Hội An.

“Bồi bổ” cho Hội An

Nước đang rút trên đường Nguyễn Thái Học và Bạch Đằng. Người dân Hội An đang khẩn trương dọn dẹp để giữ vệ sinh, phòng trừ các loại dịch bệnh sau lũ. Nhưng như lời của chuyên gia, “cơn đau” của di sản lúc này mới thật sự bắt đầu. Trận lũ lụt năm nay đã phơi bày hai lớp thiệt hại: nỗi đau hữu hình là sinh kế bị cuốn trôi, và vết thương vô hình là kết cấu di sản bị bào mòn.

Khu vực trước chợ Hội An đang dần lấy lại nhịp thường ngày. Người dân và du khách đã có thể xuống đường. Ảnh: Nguyễn Thị Phương.

Chỉ mới ngày hôm qua, khu vực này còn chìm trong biển nước. Ảnh: ljitvan.

Để đưa người dân và Hội An trở lại guồng nhịp sống thường nhật, con đường phía trước đòi hỏi chính quyền địa phương xây dựng một chiến lược kép: hỗ trợ người dân có “phao cứu sinh” để tái kinh doanh, đồng thời, thiết lập một chương trình phục hồi cấp thiết cho các nhà cổ.

Để guồng nhịp sống cũ phục hồi, chính quyền Đà Nẵng cần nhanh chóng có giải pháp hỗ trợ người dân phố Hội. Ảnh: Người Hội An.

Việc phục hồi những ngôi nhà trăm năm tuổi không chỉ là cứu lấy những công trình di sản. Đó còn là cứu lấy tinh thần của một cộng đồng. Chỉ khi đó, Hội An mới có thể thật sự hồi sinh, mạnh mẽ hơn.

Nguyễn Bảo