Israel chia rẽ trước cuộc điều tra về sai lầm dẫn tới thảm họa 7/10/2023

Khi súng đạn dần lắng xuống và lệnh ngừng bắn đang được thiết lập, câu hỏi “ai chịu trách nhiệm” nổi lên như một mặt trận chính trị mới, gay gắt không kém so với những tranh cãi từng chia rẽ Israel trước chiến tranh.

Thủ tướng Israel Netanyahu muốn đóng vai trò giám sát việc xác định phạm vi điều tra. Ảnh: Chaim Goldbergl/Flash90.

Khi cuộc điều tra trở thành điểm nóng chính trị

Trong những tháng đầu sau ngày 7/10/2023, ưu tiên hàng đầu của Israel là đối phó với cuộc xung đột quân sự leo thang và nỗ lực đưa các con tin trở về. Chính phủ của Thủ tướng Benjamin Netanyahu khi đó liên tục bác bỏ các yêu cầu mở một cuộc điều tra độc lập, lập luận rằng việc xem xét trách nhiệm chính trị và thể chế là không phù hợp khi đất nước đang trong tình trạng chiến tranh.

Tuy nhiên, khi lệnh ngừng bắn được thiết lập hồi tháng 10 vừa qua và phần lớn con tin đã được trao trả, trọng tâm của dư luận Israel nhanh chóng dịch chuyển. Các gia đình nạn nhân, phong trào phản đối chính phủ và các đảng đối lập đồng loạt yêu cầu thành lập một ủy ban điều tra cấp nhà nước, độc lập với chính phủ, nhằm làm rõ những sai lầm đã cho phép Hamas thực hiện cuộc tấn công được xem là tồi tệ nhất trong lịch sử Israel.

Trước sức ép ngày càng lớn, ông Netanyahu đã chấp nhận khả năng tiến hành điều tra, nhưng theo một cách thức hoàn toàn khác với yêu cầu của phe đối lập. Theo đề xuất của chính phủ, một ủy ban điều tra sẽ được thành lập thông qua Quốc hội Israel (Knesset), với những thành viên do các nhà lập pháp chỉ định, thay vì do Tòa án Tối cao giám sát như các ủy ban điều tra độc lập trước đây. Đáng chú ý, chính Thủ tướng Netanyahu sẽ đóng vai trò giám sát việc xác định phạm vi điều tra.

Các nghị sĩ phe đối lập trong Quốc hội Israel xé bỏ dự luật kêu gọi thành lập một cơ quan điều tra do Quốc hội bổ nhiệm vào ngày 7/10/2025. Ảnh: Media Line.

Lập luận của chính phủ là một ủy ban do quốc hội chỉ định sẽ phản ánh “ý chí rộng rãi của công chúng Israel” và tránh được điều mà liên minh cầm quyền gọi là “thiên lệch chính trị” từ Tòa án Tối cao. “Một sự kiện chưa từng có như ngày 7/10 đòi hỏi một cơ chế đặc biệt, mang tính quốc gia và được đa số người dân chấp nhận”, ông Netanyahu nhấn mạnh trong một tuyên bố gần đây.

Tuy nhiên, đối với phe đối lập và phần lớn các gia đình nạn nhân (nhất là những người còn có thân nhân bị bắt cóc chưa được trao trả), đề xuất này bị xem là không thể chấp nhận. Các cuộc tranh luận tại Knesset diễn ra trong bầu không khí căng thẳng, với cảnh thân nhân các nạn nhân phản đối từ khán đài, còn các nghị sĩ đối lập công khai xé dự luật (về cuộc điều tra) ngay trên sàn nghị viện.

“Ở Israel đã có luật quy định về các ủy ban điều tra rồi. Điều mà chính phủ đang đề xuất hiện nay không phải là một ủy ban nhà nước. Đó là một ủy ban chính trị. Họ sẽ bổ nhiệm các thành viên; xác định nhiệm vụ; quyết định những gì được điều tra và những gì không. Đó không phải là trách nhiệm giải trình”, ông Rafi Ben Shitrit, một thành viên đảng Likud và có con trai - Trung sĩ Elroy Ben Shitrit - đã hy sinh khi làm nhiệm vụ gần biên giới Gaza, bày tỏ khi dự khán cuộc thảo luận tại Quốc hội Israel.

Theo các cuộc thăm dò dư luận, đa số người Israel ủng hộ việc thành lập một ủy ban điều tra độc lập, có quyền triệu tập nhân chứng và không chịu sự kiểm soát của chính phủ đương nhiệm. Nó cho thấy sự chia rẽ đang vượt ra ngoài khuôn khổ lập pháp và sẽ trở thành một chủ đề trung tâm trong đời sống chính trị Israel khi đất nước bước vào năm bầu cử. Từ một vấn đề mang tính kỹ thuật về cơ chế điều tra, câu chuyện đã biến thành phép thử về niềm tin công chúng Israel đối với các thiết chế chính trị.

Những thách thức chính trị và cái bóng của trách nhiệm

Việc không đạt được đồng thuận về cách thức điều tra đang tạo ra những hệ quả sâu rộng đối với chính trường Israel, trước hết là đối với cá nhân Thủ tướng Benjamin Netanyahu. Dù ông không phải là người duy nhất chịu trách nhiệm cho những thất bại an ninh trước ngày 7/10, vị thế chính trị lâu năm của ông khiến mọi nỗ lực điều tra đều không thể tách rời khỏi câu hỏi về vai trò và quyết định của người đứng đầu chính phủ.

Theo nhận định của Yaakov Katz, nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Chính sách Nhân dân Do Thái (Jewish People Policy Institute), tranh cãi về ủy ban điều tra đã trở thành “mẫu số chung hiếm hoi” giúp các lực lượng đối lập trên chính trường Israel, vốn rất đa dạng về tư tưởng, tìm được tiếng nói chung. “Đây là vấn đề có khả năng đoàn kết phe đối lập hơn bất kỳ chủ đề nào khác trong giai đoạn hậu chiến”, ông Katz nhận định.

Các đối thủ chính trị của ông Netanyahu, trong đó có cựu Thủ tướng Naftali Bennett, đã nhanh chóng tận dụng vấn đề này để đưa ra cam kết rõ ràng: nếu giành chiến thắng trong cuộc bầu cử sắp tới, họ sẽ thành lập một ủy ban điều tra độc lập, theo đúng tiền lệ của Israel. Điều này cho thấy cuộc tranh luận không chỉ xoay quanh quá khứ, mà còn định hình chương trình nghị sự chính trị cho tương lai.

Ở chiều ngược lại, liên minh cầm quyền cho rằng việc trao quyền điều tra cho một ủy ban do Tòa án Tối cao giám sát có thể dẫn đến sự can thiệp quá mức của tư pháp vào chính trị - một lo ngại vốn đã âm ỉ từ trước cuộc chiến, đặc biệt trong bối cảnh tranh cãi về cải cách tư pháp từng làm rung chuyển Israel năm 2023. Từ góc nhìn này, đề xuất của ông Netanyahu được trình bày như một nỗ lực “cân bằng quyền lực”, thay vì né tránh trách nhiệm.

Người nhà các nạn nhân trong thảm kịch 7/10/2023 la ó trên khán phòng Quốc hội Israel, khi cơ quan này thảo luận về cuộc điều tra. Ảnh: EPA.

Tuy nhiên, các nhà quan sát quốc tế cảnh báo rằng cách tiếp cận của ông Netanyahu tiềm ẩn rủi ro lớn. Theo một phân tích của Nhóm tư vấn khủng hoảng quốc tế (ICG), những xã hội dân chủ sau các cú sốc an ninh nghiêm trọng thường phải đối mặt với lựa chọn khó khăn giữa ổn định chính trị ngắn hạn và minh bạch thể chế dài hạn. “Nếu quá trình điều tra bị coi là thiếu độc lập hoặc mang động cơ chính trị, nó có thể làm xói mòn niềm tin công chúng, thay vì hàn gắn những tổn thương sau khủng hoảng”, báo cáo của ICG nhận định.

Không chỉ giới chính trị, các thiết chế an ninh của Israel cũng đã phần nào thừa nhận sai lầm. Quân đội Israel và cơ quan an ninh nội địa Shin Bet đều công bố các báo cáo nội bộ, thừa nhận đã đánh giá thấp năng lực của Hamas và không chia sẻ đầy đủ thông tin tình báo. Một số lãnh đạo quân sự cấp cao đã từ chức, coi đó là trách nhiệm cá nhân trước thất bại. Trong bối cảnh đó, việc lãnh đạo chính trị chưa đưa ra một hình thức chịu trách nhiệm tương xứng càng làm gia tăng cảm giác bất công trong dư luận.

Về lâu dài, cuộc tranh cãi này có thể tác động trực tiếp đến tính ổn định của hệ thống chính trị Israel. Nếu các bên tiếp tục bế tắc, nguy cơ các quyết định điều tra bị đưa ra trước Tòa án Tối cao là rất lớn, mở ra một vòng xoáy đối đầu mới giữa chính phủ và cơ quan tư pháp - kịch bản không xa lạ với Israel trong những năm gần đây.

Từ thảm họa an ninh 7/10 đến những biến số dài hạn

Nhìn rộng hơn, tranh cãi quanh cuộc điều tra về thảm họa an ninh ngày 7/10 phản ánh những mâu thuẫn sâu sắc đã tích tụ trong lòng xã hội Israel từ trước khi Hamas nổ súng. Chuỗi sự kiện từ tranh cãi cải cách tư pháp, các cuộc biểu tình quy mô lớn, đến cú sốc an ninh 7/10 và cuộc chiến kéo dài ở Gaza đã làm lộ rõ sự mong manh của các cơ chế đồng thuận vốn từng được xem là nền tảng của nhà nước Israel.

Trong lịch sử, Israel từng sử dụng các ủy ban điều tra độc lập như một công cụ quan trọng để rút ra bài học sau khủng hoảng, từ cuộc chiến Yom Kippur năm 1973 đến vụ thảm sát ở hai trại tị nạn Sabra và Shatila năm 1982. Những cuộc điều tra đó, dù diễn ra trong sóng gió, đã góp phần tái lập một mức độ đồng thuận xã hội nhất định bằng cách thừa nhận sai lầm và đề xuất cải cách.

Một điểm tưởng niệm các nạn nhân thiệt mạng trong vụ Hamas tấn công miền nam Israel, ngày 7/10/2023. Ảnh: EPA.

Câu hỏi đặt ra hiện nay là liệu Israel có thể tái hiện cơ chế tự điều chỉnh tương tự trong bối cảnh chính trị phân cực sâu sắc hay không? Một số nhà phân tích cho rằng, nếu quá trình điều tra bị chính trị hóa, nó có thể trở thành một nguồn chia rẽ mới, kéo dài những bất ổn đã bắt đầu từ trước sự kiện 7/10. Ngược lại, một cuộc điều tra được chấp nhận rộng rãi - dù kết luận có thể gây khó chịu cho nhiều bên - có thể là bước đi cần thiết để khép lại một biến cố lịch sử đẫm máu.

Đối với khu vực và cộng đồng quốc tế, cách Israel xử lý cuộc điều tra này cũng mang ý nghĩa vượt ra ngoài biên giới quốc gia. Nó không chỉ ảnh hưởng đến cách các đối tác nhìn nhận sự ổn định chính trị của Israel trong những năm tới, mà còn tác động đến những chính sách đối ngoại của Tel Aviv đối với khu vực Trung Đông, tùy theo việc bên nào sẽ giành “phần thắng” trong cuộc điều tra trách nhiệm vụ tấn công 7/10/2023.

Sau cùng, tranh cãi về cuộc điều tra ngày 7/10 không chỉ là câu chuyện nhìn lại quá khứ. Nó là phép thử cho tương lai: liệu Israel có thể biến một thảm họa an ninh thành động lực cải cách thể chế và sửa chữa sai lầm, hay sẽ để những mâu thuẫn chính trị kéo dài làm xói mòn niềm tin xã hội? Câu trả lời sẽ không chỉ được quyết định trong phòng họp của Knesset, mà còn trong cách người Israel lựa chọn đối diện với chính mình sau một trong những biến cố lớn nhất lịch sử.

Nguyễn Khánh