Khai mạc trưng bày chuyên đề 'Tượng gốm Sài Gòn xưa – Nghệ thuật và di sản'

Trình diễn nghệ thuật Hát Bội tại lễ khai mạc trưng bày

Sáng 15.10, Bảo tàng Lịch sử TP.HCM phối hợp với Bảo tàng TP.HCM, Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ và Hội Cổ vật TP.HCM khai mạc trưng bày chuyên đề “Tượng gốm Sài Gòn xưa – Nghệ thuật và di sản”. Trưng bày nhằm tôn vinh nghề gốm truyền thống và giá trị văn hóa đặc trưng của vùng đất Nam Bộ.

Đến tham dự khai mạc có ông Nguyễn Minh Nhựt - Phó Giám đốc Sở VHTT TP.HCM cùng lãnh đạo các bảo tàng, đại diện các trường đại học, cao đẳng, viện nghiên cứu, hội chuyên ngành, các chuyên gia, nhà khoa học, học sinh - sinh viên và công chúng tham quan.

Phát biểu tại lễ khai mạc, TS Hoàng Anh Tuấn, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử TP.HCM cho biết, trưng bày chuyên đề lần này là lời tri ân gửi đến những nghệ nhân đã góp phần hình thành diện mạo văn hóa tinh tế của vùng đất này.

Đại biểu cắt băng khai mạc

Phó Giám đốc Sở VHTT TP.HCM Nguyễn Minh Nhựt (ngoài cùng, bên trái) và Giám đốc Bảo tàng Lịch sử TP.HCM Hoàng Anh Tuấn tặng Kỷ niệm chương cho các đơn vị, cá nhân tham gia trưng bày

Từ những khối đất sét thô sơ, qua ngọn lửa và bàn tay tài hoa, người thợ gốm đã thổi hồn vào đất, biến nó thành những pho tượng vừa gần gũi, vừa linh thiêng – nơi hội tụ nghệ thuật, tín ngưỡng và ký ức cộng đồng.

Theo TS Hoàng Anh Tuấn, nghề gốm Sài Gòn từng phát triển rực rỡ từ TK 18 đến TK 19 với các lò gốm nổi tiếng ở vùng Chợ Lớn như Cây Mai, Lò Bửu Nguyên, Đồng Hòa, Hưng Lợi… Không chỉ tạo ra vật dụng sinh hoạt, các nghệ nhân còn làm nên những tượng thờ tinh xảo, mang dáng dấp văn hóa Việt hòa quyện cùng hơi thở Phật giáo, Đạo giáo và tín ngưỡng dân gian.

Trưng bày giới thiệu hơn 50 hiện vật tiêu biểu, chia thành bốn nhóm: tượng thờ Phật giáo, tượng thờ Đạo giáo, tượng thờ dân gian và tượng trang trí kiến trúc, minh chứng cho sự giao hòa giữa nghệ thuật tạo hình và đời sống tâm linh của cư dân Sài Gòn – Gia Định xưa.

Một số tượng còn lưu lại minh văn Hán tự ghi niên đại, lò gốm hay tên người thợ, như những “chứng từ bằng đất” giúp nhận diện rõ hơn dòng gốm Sài Gòn xưa, minh chứng cho một di sản có thật giữa dòng chảy thời gian.

Các đại biểu tham quan không gian trưng bày hiện vật

“Trưng bày không chỉ là cuộc gặp gỡ giữa hiện vật và công chúng, mà còn là cuộc đối thoại giữa quá khứ và hiện tại. Qua đó, Bảo tàng Lịch sử TP.HCM mong muốn gửi gắm thông điệp: bảo tồn di sản không chỉ là lưu giữ hiện vật, mà là gìn giữ ký ức, tinh thần và bản sắc của vùng đất.

Đó cũng là sứ mệnh mà bảo tàng luôn theo đuổi – kết nối quá khứ với hiện tại, để những giá trị văn hóa tiếp tục lan tỏa trong lòng thế hệ hôm nay và mai sau”, TS Hoàng Anh Tuấn chia sẻ.

Trưng bày giới thiệu hơn 50 hiện vật tiêu biểu của dòng gốm Sài Gòn xưa, được chia thành 4 nhóm chủ đề: tượng thờ Phật giáo, tượng thờ Đạo giáo, tượng thờ dân gian và tượng trang trí kiến trúc. Mỗi nhóm tượng phản ánh sinh động đời sống tín ngưỡng, tâm linh, cùng trình độ thẩm mỹ và kỹ thuật chế tác tinh tế của nghệ nhân Sài Gòn xưa.

Tượng thờ Phật giáo là dòng sản phẩm rất nổi tiếng của các lò gốm ở Sài Gòn xưa,với nhiều hình tượng đa dạng như: Phật, Bồ Tát, La Hán, Bồ Đề Đạt Ma, Hộ Pháp, Tiêu Diện...

Hầu hết các tượng đều được tráng men với hai trường phái chính: Một là sử dụng bảng màu men phong phú để tăng giá trị mỹ thuật cho bức tượng; Hai là phủ men vàng đơn sắc làm nền, sau đó các chùa sẽ tự tô màu theo ý riêng.

Tư thế và trang phục trên tượng tuân thủ chặt chẽ theo quy tắc đồ tượng học Phật giáo. Đáng chú ý, dù làm từ gốm nhưng gương mặt của tượng vẫn thể hiện rõ sự từ bi và giác ngộ.

Trong trưng bày “Tượng gốm Sài Gòn”, một số tượng thờ tiêu biểu gồm: Tượng Quan Âm Bồ Tát, Tượng Hộ Pháp, Tượng Tiêu Diện Đại Sĩ, Tượng A Nan, Ca Diếp,… được thể hiện với tư thế và trang phục tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc đồ tượng học Phật giáo.

Trong các sản phẩm tượng thờ thuộc dòng gốm Sài Gòn xưa, tượng mang yếu tố Đạo giáo xuất hiện không nhiều. Tiêu biểu trong số đó chính là bộ Tam Quan Đại Đế gồm chín pho tượng. Ba vị thần chính là Thiên Quan, Địa Quan và Thủy Quan được thể hiện trong tư thế ngồi trên ngai, đi kèm là sáu tượng người hầu đứng hai bên.

Tổng thể bộ tượng có phong cách rất gần gũi với bộ Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu, nhưng vẫn mang nét riêng nhờ sự khác biệt trong họa tiết áo, kiểu mũ, tư thế tay và biểu cảm gương mặt.

Qua chất liệu gốm, nghệ nhân đã thể hiện các vị thần tiên trong Đạo giáo bằng ngôn ngữ dân gian sinh động. Bộ tượng không chỉ phản ánh tín ngưỡng tôn giáo của người dân mà còn thể hiện tay nghề điêu luyện của các nghệ nhân gốm Sài Gòn xưa.

Một góc Sài Gòn xưa sẽ được tái hiện qua những tượng gốm

VHO - Trưng bày chuyên đề “Tượng gốm Sài Gòn xưa – Nghệ thuật và di sản” diễn ra từ 15.10 đến 17.11.2025 tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM, giới thiệu hơn 50 hiện vật gốm cổ đặc sắc.

Tượng thờ dân gian cũng là một sản phẩm tiêu biểu của gốm Sài Gòn xưa. Những tượng này phản ánh rõ nét đời sống tinh thần phong phú của cư dân Nam Bộ vào cuối TK 19, đầu TK 20.

Những sản phẩm này có thể là tượng đất nung sơn màu hoặc tượng gốm phủ men nhưng tất cả đều được tạo hình đoan chính, y phục nhiều lớp, toát nên vẻ trang nghiêm.

Tượng thờ dân gian lại mang đậm phong cách tạo hình mộc mạc, gần gũi qua các pho Ngọc Hoàng, Phúc Đức Thổ Địa, Quan Thánh Đế Quân, Chúa Tiên Nương Nương…

Sự hiện diện của tượng thờ dân gian trong các đình, miếu, hội quán không chỉ phục vụ cho mục đích tín ngưỡng, mà còn khẳng định vai trò mỹ thuật độc đáo của gốm Sài Gòn trong không gian thờ tự truyền thống.

Bộ tượng Ngọc Hoàng (đất nung sơn màu, cuối TK 19)

Hai tượng Ngọc nữ dâng bình và tượng Lưu Hải câu cóc (gốm men nhiều màu, cuối TK 19 đầu TK 20)

Bên cạnh tượng thờ, gốm Sài Gòn xưa còn nổi bật với các sản phẩm tượng trang trí kiến trúc, được sử dụng phổ biến trong các đình, chùa, miếu, hội quán của cả người Việt lẫn người Hoa ở Nam Bộ.

Loại hình này bao gồm các tượng mô tả nhân vật trong Đạo giáo và dân gian như: Bát Tiên, Ông Nhật – Bà Nguyệt, Ngọc Nữ dâng bình, Lưu Hải câu cóc, Gia quan tấn tước… Các tượng này đều mang ý nghĩa cát tường, chúc tụng về phúc lộc, tuổi thọ và công danh tăng tiến.

Ngoài ra còn có các quần thể tiểu tượng (ngõa tích) được chế tác công phu, tái hiện điển tích Trung Hoa với hình tượng người, xe, lầu, đài xếp lớp, tạo chiều sâu thị giác mạnh mẽ.

Theo các tư liệu lịch sử, gốm Việt Nam đã có từ thời đại đồ đá mới cách nay khoảng 10.000 năm.

Đến TK 17 với những cuộc di dân của người Việt và người Hoa vào vùng đất Nam Bộ, gốm Sài Gòn và vùng phụ cận đã dần hình thành và trải qua giai đoạn phát triển khá rực rỡ, mang lại những giá trị lớn trong đời sống vật chất và tinh thần, trở thành vật chứng cho những di sản văn hóa gắn với vùng đất và con người nơi đây.

Bộ tượng Quan Công (gốm men nhiều màu, cuối TK 19 đầu TK 20)

Bộ tượng Diêm Vương (đất nung sơn màu, đầu TK 20)

Nguồn gốc của gốm Sài Gòn là sự kết hợp của nghề làm gốm của người Việt khi vào khai phá nơi đây, với truyền thống sản xuất gốm Trung Quốc mà lưu dân người Hoa mang theo khi vào sinh sống ở vùng đất này.

Dấu tích của các lò gốm ven kênh rạch, mức độ lưu thông vận chuyển và hệ thống chợ mua bán sản phẩm đã làm nên các địa danh kênh - rạch - bến Lò Gốm, Xóm Đất, Lò Siêu, khu lò Lu, cầu Lò Chén.

Nét đặc trưng và khác biệt của gốm Sài Gòn đó là sự phát triển của dòng gốm trang trí, kiến trúc tín ngưỡng. Loại hình gốm này phong phú về đề tài và đa dạng trong các loại sản phẩm, phản ánh đậm nét yếu tố văn hóa truyền thống của người Việt và người Hoa ở vùng Chợ Lớn nói riêng và ở cả vùng Nam Bộ nói chung.

Không gian trưng bày Tượng thờ Đạo giáo

Sản phẩm bao gồm các tượng, quần thể tiểu tượng, bình gốm, đôn gốm... trên các mái đình, miếu của người Hoa và Việt. Bên cạnh sự đa dạng, linh hoạt trong tạo dáng còn thể hiện trình độ nghệ thuật tạo tác tinh xảo, cầu kỳ.

Trưng bày chuyên đề “Tượng gốm Sài Gòn xưa – Nghệ thuật và di sản” diễn ra từ ngày 15.10 đến hết 17.11.2025, tại Bảo tàng Lịch sử TP.HCM (số 2 Nguyễn Bỉnh Khiêm, phường Sài Gòn).

THÙY TRANG