Khi cộng đồng trở thành 'kiến trúc sư' của những mảng xanh đô thị

Không gian xanh – câu chuyện không chỉ của chính quyền

Trong trí tưởng tượng của nhiều người, công viên hay mảng xanh đô thị thường là sản phẩm của các dự án lớn, được thiết kế bởi các kiến trúc sư, kiến trúc sư cảnh quan, các chuyên gia, xây dựng bằng ngân sách công và bảo dưỡng bởi công ty dịch vụ công ích. Nhưng ở nhiều thành phố trên thế giới, câu chuyện đã đang thay đổi.

Từ Montreál (Canada) với những “ruelle verte” – ngõ xanh do cư dân tự cải tạo, đến Paris (Pháp) với giấy phép “permis de végétaliser” cho phép người dân trồng cây ngay dưới gốc cây trên phố; từ Seoul (Hàn Quốc) với các trung tâm hỗ trợ nông nghiệp đô thị, đến Medellín (Colombia) biến những khu phố nghèo thành vành đai xanh – khắp nơi, cộng đồng đang trực tiếp “lĩnh ấn tiên phong” trong việc kiến tạo và giữ gìn mảng xanh.

Những kinh nghiệm quốc tế cho thấy, khi cộng đồng được trao quyền và hỗ trợ, họ có thể tạo nên những thay đổi bền vững và sâu rộng cho môi trường sống của mình. Ảnh: montreal.ca

Chẳng hạn, ở Montreál (Canada), những con hẻm vốn chỉ là lối đi sau nhà đã được cư dân chung tay biến thành những “ngõ xanh” rợp bóng cây, với sự đồng hành về kỹ thuật và một phần kinh phí từ chính quyền địa phương. Không gian này không chỉ trở nên đẹp và mát hơn, mà còn giúp tăng cảm giác an toàn, đồng thời khiến mối quan hệ láng giềng thêm gắn bó.

Tại Paris (Pháp), chính quyền thậm chí còn “pháp lý hóa” việc cư dân tự tay làm xanh không gian công cộng. Từ những gốc cây ven đường, bồn hoa nhỏ cho đến bức tường trống, tất cả đều có thể trở thành nơi trồng cây và hoa, miễn là người dân xin và được cấp một loại giấy phép đặc biệt. Không chỉ vậy, họ còn được hỗ trợ giống cây, đất trồng và hướng dẫn kỹ thuật, để những ý tưởng cá nhân có thể nhanh chóng biến thành hiện thực.

Nhiều quận tại Montreál mang đến cho người dân cơ hội trồng trọt tại các khu vườn đô thị như một phần quan trọng của hoạt động nông nghiệp đô thị. Nguồn: montreal.ca

Seoul (Hàn Quốc) lại chọn con đường tổ chức bài bản. Thành phố xây dựng các trung tâm hỗ trợ nông nghiệp đô thị, nơi người dân có thể học kỹ thuật trồng rau, nhận sự tư vấn, thậm chí được cấp những khoản tài trợ nhỏ để khởi động vườn tại nhà hay trên mái. Nhờ vậy, nông nghiệp đô thị ở Seoul không chỉ là phong trào ngắn hạn, mà trở thành một phần gắn bó lâu dài với đời sống cư dân.

Còn ở Medellín (Colombia), câu chuyện về không gian xanh mang thêm một ý nghĩa xã hội sâu sắc. Tại những khu phố nghèo trên sườn đồi, không gian xanh được sử dụng như một công cụ phục hồi cộng đồng – vừa cải thiện môi trường sống, vừa giảm tội phạm, và quan trọng hơn là tạo sự kết nối, niềm tin giữa những người vốn chịu nhiều thiệt thòi.

Tại Colombia, không gian xanh như công cụ phục hồi đô thị và công bằng môi trường. Trong ảnh: Một trong nhiều con đường mòn thuộc vành đai xanh ở khu vực Alto de la Torre, với toàn cảnh thành phố Medellín phía dưới. Nguồn: psmag.com

Núi rác trước và khi được cải tạo. Nguồn: latitudeadjustmentblog.com

Như vậy, khi được trao quyền và hỗ trợ, cộng đồng không chỉ làm đẹp cho không gian sống, mà còn xây dựng một nền tảng xã hội gắn kết, trách nhiệm và tự hào.

Làm sao để “trao quyền” cho cộng đồng?

Cộng đồng có thể làm tốt vì họ hiểu rõ nhất nhu cầu và đặc thù nơi mình sống. Họ biết góc hẻm nào thường ngập, bãi đất nào bỏ hoang, chỗ nào trẻ con hay chơi. Và khi chính họ là người trực tiếp trồng cây, dựng giàn, tưới nước mỗi ngày, họ sẽ chăm sóc mảng xanh đó như một phần của ngôi nhà mình.

Hơn nữa, cộng đồng có thể hành động nhanh và sáng tạo hơn so với bộ máy quản lý cồng kềnh. Một nhóm hàng xóm có thể cùng nhau dựng giàn hoa trong vài ngày – điều mà nếu chờ một dự án chính thức, có khi mất… vài tháng chỉ để xin ý kiến.

Tác giả đề xuất một số hướng tiếp cận vấn đề này. Đầu tiên là cần công nhận pháp lý cho “không gian xanh cộng đồng” như một loại hạ tầng xanh hợp pháp. Thứ hai, lập quỹ sáng kiến xanh vi mô ở cấp phường/xã để đồng tài trợ giữa Nhà nước – doanh nghiệp – người dân. Thứ ba, cần xây dựng các “trạm hỗ trợ vườn đô thị” cung cấp giống cây, đất, phân bón và hướng dẫn kỹ thuật, đồng thời sử dụng nền tảng số để chia sẻ kinh nghiệm, kết nối các nhóm cộng đồng và minh bạch thông tin.

Người dân lắng nghe một giảng viên hướng dẫn làm vườn tại một trang trại đô thị ở quận Gwangjin, phía đông Seoul. Nguồn: koreatimes.co.kr

Cư dân tại Paris (Pháp) có thể tự trồng cây ở gốc cây, bồn hoa, tường nhà. Trong ảnh nhỏ là thông báo: “Il est permis de végétaliser un pied d’arbre à Paris” (Việc trồng cây xanh dưới tán cây là được cho phép tại Paris). Nguồn: lavilleestmonjardin.com

TP.HCM trước cơ hội “xanh” từ chính người dân

TP.HCM đã bước vào giai đoạn mở rộng địa giới, hướng tới cấu trúc đa trung tâm – đa vùng chức năng. Nhưng cùng với đó là những thách thức về quản lý: không gian đô thị ngày càng phức tạp, nhu cầu về mảng xanh ngày càng lớn, trong khi ngân sách và nguồn nhân lực công không thể đáp ứng hết.

Đây chính là lúc để một cách tiếp cận mới – “community-led greening” (phát triển không gian xanh do cộng đồng dẫn dắt) – trở nên cần thiết.

Community-led greening không chỉ giải quyết vấn đề môi trường. Nó là “hạ tầng mềm” – giúp khôi phục niềm tin xã hội, tạo không gian gặp gỡ, và khơi dậy tinh thần trách nhiệm. Một giàn hoa trước cửa nhà có thể không làm giảm nhiệt độ toàn thành phố, nhưng nó có thể làm ấm lòng những con người trong hẻm đó.

Hãy hình dung trong hẻm nhỏ nội thành, thay vì bức tường xám và nền xi măng, là giàn hoa giấy, luống rau sạch, ghế gỗ để hàng xóm ngồi trò chuyện – tất cả do cộng đồng dân cư trong khu phố cùng nhau thực hiện…

Ở những khu đô thị mới, một khoảnh đất công cộng được giao cho nhóm cư dân làm “vườn dùng chung”, nơi trẻ em trồng rau, người lớn trồng hoa, và cuối tuần ai cũng có thể ra chăm sóc…

Tại các vùng duyên hải, cộng đồng ngư dân vừa bảo vệ rừng ngập mặn, vừa phát triển du lịch sinh thái, để mảng xanh không chỉ là cảnh quan mà còn là sinh kế.

Trong tiến trình xây dựng TP.HCM thành “đô thị sinh thái – sáng tạo – do cộng đồng kiến tạo”, việc trao quyền cho người dân trong kiến tạo không gian xanh không chỉ là chiến lược môi trường, mà là chiến lược xã hội. Và quan trọng nhất, nó biến mỗi người dân thành một “kiến trúc sư” của chính nơi mình sống.

TS-KTS. Hoàng Anh Tú (Trường Đại học Kiến trúc TP. Hồ Chí Minh)