Kịch bản phim đề tài hình sự - Vài lát cắt từ người trong cuộc

Sức hấp dẫn và sự thách thức

Thật vậy, thực tế cho thấy thể loại phim hình sự luôn chiếm một vị trí đặc biệt, thu hút khán giả bằng kịch tính, những câu chuyện cân não và thông điệp sâu sắc về công lý, đạo đức và bản chất con người. Tại Việt Nam, dù có tiềm năng to lớn, thể loại phim này dường như vẫn là một mảnh đất chưa được khai thác trọn vẹn bởi nhiều yếu tố.

Tác giả trẻ Đỗ Hảo.

Đối với những người sáng tác, sức hấp dẫn của đề tài hình sự là không thể phủ nhận. Tác giả trẻ Đỗ Hảo (người lần đầu tham gia dự án phim về tội phạm công nghệ cao “Tường lửa Tràng An”) nhận định rằng chính sự gai góc và khả năng phản ánh những vấn đề nhức nhối của xã hội đã tạo nên sức nặng cho thể loại này.

Sức hấp dẫn đó luôn đi kèm với những yêu cầu khắt khe. Theo Đỗ Hảo, đây là một "thể loại khó", đòi hỏi người làm kịch bản phải đầu tư rất nhiều thời gian, công sức và một thái độ nghiêm túc trong việc nghiên cứu thực tế để đảm bảo tính chân thật. Nhưng đồng thời, họ vẫn phải giữ được yếu tố giải trí để câu chuyện có thể tiếp cận được với khán giả đại chúng. Sự cân bằng mong manh giữa tính chân thực nghiệp vụ và tính hấp dẫn của phim truyện chính là bài toán đầu tiên mà các biên kịch phải tìm lời giải.

Cũng lần đầu tiên thử sức với đề tài này, tác giả Đoàn Hiền cho rằng đây là một dòng phim kịch tính và phản ánh nhiều vấn đề xã hội, tuy nhiên cô cũng chỉ ra một thực tế rằng nó "cũng đôi khi kén người xem". Nguyên nhân là do dòng phim này thường thiếu tính giải trí đơn thuần, đòi hỏi khán giả phải có đủ sự kiên nhẫn và sự quan tâm đến các chi tiết điều tra phức tạp.

Những giới hạn trong sáng tạo

Một trong những thách thức lớn và được nhiều tác giả đề cập nhất chính là vấn đề kiểm duyệt. Nhà biên kịch Nguyễn Trung Dũng (biên kịch của hàng trăm tập phim Cảnh sát hình sự, trong đó có “Người phán xử”, “Hồ sơ cá sấu”...) thẳng thắn cho rằng đây là một trong những khó khăn hàng đầu đối với biên kịch hình sự tại Việt Nam. Các yếu tố đặc trưng của thể loại như "sự tàn bạo, các hành vi phi nhân tính của hung thủ thường bị hạn chế". Bên cạnh đó, việc khai thác các mặt nghiệp vụ của lực lượng công an cũng là một vùng đất nhạy cảm đòi hỏi sự thận trọng cao độ.

Nhà biên kịch Phạm Đình Hải.

Nhà biên kịch Phạm Đình Hải (đồng tác giả bộ phim truyền hình “Độc Đạo” thu hút sự chú ý của khán giả trong năm 2024) phân tích sâu hơn về cái khó trong việc xây dựng bộ ba chủ thể trung tâm của một kịch bản hình sự. Nếu chọn tội phạm làm nhân vật chính, kịch bản dễ bị quy kết là cổ súy cho hành vi sai trái và khó được duyệt. Nếu để nạn nhân là trung tâm, hành động của họ có thể làm suy yếu vai trò của lực lượng chức năng cũng thường không được chấp thuận.

Trớ trêu thay ngay cả khi chọn công an làm nhân vật chính, biên kịch cũng phải đối mặt với vô số giới hạn: nhân vật có nên chăng tồn tại góc khuất, hạn chế gia cảnh éo le theo hướng tiêu cực, bi kịch cá nhân liên quan đến nghề nghiệp có được đẩy cao không, và nếu có mối liên hệ với tội phạm theo hướng thân tình thì xử lý như thế nào. Điều này vô hình chung khiến nhân vật trở nên phiến diện thiếu chiều sâu, tính chân thật và sức hấp dẫn vốn có.

Cái khó này còn được tác giả Đoàn Hiền cảm nhận trong quá trình làm việc, khi "có những tình tiết nếu làm đúng với thực tế nghiệp vụ lại dễ bị cho là 'thiếu chuẩn mực'". Điều này buộc người viết phải liên tục cân nhắc, đắn đo, đôi khi phải hy sinh tính chân thực để đảm bảo an toàn về mặt truyền thông cho bộ phim.

Tìm chất liệu quý từ trải nghiệm thực tế bền bỉ

Để vượt qua những khuôn mẫu và tạo nên những câu chuyện sống động, việc thâm nhập thực tế là con đường bắt buộc. Quá trình này không chỉ cung cấp tư liệu mà còn mang lại những trải nghiệm độc đáo cho người viết. Đỗ Hảo chia sẻ rằng từ khi bắt đầu tìm hiểu về các vụ án có thật, cô cảm giác như "được thức tỉnh về một vấn nạn xã hội nghiêm trọng".

Trải nghiệm này giúp cô có cái nhìn đa chiều hơn và nâng cao tính cảnh giác trước các hành vi tội phạm. Cơ hội được gặp gỡ và trò chuyện với các cố vấn chuyên môn từ đội cảnh sát hình sự đã giúp cô hiểu rằng hành trình phá án ngoài đời thật vô cùng căng thẳng và đòi hỏi sự kiên trì nhẫn nại. Cô thú vị nhận ra "có những tình huống thực tế hấp dẫn và kịch tính chẳng kém gì phim", và dù không thể đưa hết lên kịch bản vì lý do nghiệp vụ đây vẫn là "chất liệu quý giá" để lấy cảm hứng.

Biên kịch làm việc về mô tả bối cảnh.

Tác giả Đoàn Hiền thì có “lợi thế đặc biệt” khi chồng cô là chiến sĩ công an đã trực tiếp tham gia phá một số vụ án. Nhờ đó, cô được tiếp cận với những câu chuyện thật, lời kể thật tất nhiên trong giới hạn nghiệp vụ cho phép. Những chi tiết nhỏ nhặt từ thực tế khi được đưa vào đã khiến kịch bản phim trở nên sinh động hơn hẳn. Cô hài hước kể lại rằng trong suốt quá trình viết, bản thân thường xuyên hỏi chồng bất kể lúc nào, thậm chí "đang nửa đêm, tôi cũng phải dựng chồng dậy để hỏi cho bằng được rằng tình tiết mình xây dựng như vậy đã đúng và đời chưa”.

Một trải nghiệm tâm lý đặc biệt mà bộ đôi nữ tác giả đều trải qua là việc phải đặt mình vào cả hai vai: "Suy nghĩ như tội phạm để tìm ra mánh khóe, rồi lại đóng vai công an để truy ra manh mối". Đó là một thử thách đầy hứng khởi, giúp họ xây dựng tâm lý nhân vật một cách phù hợp và chính xác.

Khẳng định bản sắc Việt với niềm tin vào tương lai

Giữa bối cảnh nhiều tác phẩm phim hình sự quốc tế đã quá thành công với những công thức quen thuộc, các tác giả Việt Nam đều nhận thức sâu sắc về sự cần thiết của việc tạo ra một nét riêng. Nhà biên kịch Nguyễn Trung Dũng nhấn mạnh, dòng phim hình sự Việt Nam "phải có bản sắc riêng nếu muốn thu hút khán giả ở thời điểm hiện tại".

Theo anh, bản sắc đó không nằm ở đâu xa mà chính ở "các mối quan hệ chặt chẽ trong xã hội người Việt cùng tư duy, tập quán riêng". Anh đưa ra một ví dụ dí dỏm nhưng sâu sắc về hệ thống "camera chạy bằng cơm" đó là sự góp sức của quần chúng nhân dân dựa trên văn hóa cộng đồng làng xã giúp các vụ trọng án ở Việt Nam thường được phá trong thời gian rất ngắn. Anh tâm niệm rằng biên kịch Việt Nam nên "tạo ra một câu chuyện của người Việt thay vì mải mê theo đuổi những tình tiết bất ngờ gây sốc hoặc những kẻ tâm thần đa nhân cách như hình mẫu tội phạm kinh điển trên thế giới".

Đồng quan điểm, nhà văn trẻ Võ Chí Nhất gọi đây là một "cuộc phân định bản sắc". Dù thể loại trinh thám mang tính toàn cầu thì chính những yếu tố như bối cảnh, thời tiết, phong tục tập quán riêng biệt mới là "gia vị, là hạt nêm cho tác phẩm", giúp độc giả không nhàm chán và cảm thấy gần gũi. Các tác phẩm văn học hình sự trinh thám của anh như “Muội tro”, “Án, sau vết chân”... có hàng loạt chuỗi chi tiết nghiệp vụ rất “Việt Nam” ấn tượng đến mức đôi lúc người viết bài trong quá trình sáng tác phải liên hệ “hỏi xin” để đưa vào kịch bản.

Nhà văn Nguyễn Thế Hùng từng tạo dấu ấn cá nhân trên văn đàn. Gần đây anh đã “lấn sân” sang lĩnh vực phim truyện với 4 tập kịch bản ấn tượng trong loạt phim “Đội điều tra số 7” của Điện ảnh CAND. Anh cho rằng tính chất cảnh tỉnh là điều đặc biệt của dòng phim này ở Việt Nam, giúp chúng ta tiếp cận chiều sâu lương tri trong mỗi con người một cách nhân bản và đậm đà bản sắc dân tộc.

Bản sắc, đó cũng là cơ sở để người viết bài luôn cho rằng dù còn đó vô vàn khó khăn thử thách, ngọn lửa đam mê với thể loại phim hình sự trong các tác giả chưa bao giờ tắt. Họ vẫn tin tưởng vào tiềm năng của dòng phim này và sẵn sàng dấn thân nếu có cơ hội. Phim hình sự Việt Nam, nếu được đầu tư chỉn chu và dám khai thác thật về các góc khuất xã hội hoàn toàn có thể vừa kịch tính, vừa mang giá trị nhân văn. Đây chính là động lực lớn nhất để những người trong cuộc tiếp tục hành trình sáng tạo đầy chông gai nhưng cũng vô cùng thú vị và ý nghĩa của mình.

Vũ Liêm