Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà: Sáng tạo cần gắn với trách nhiệm xã hội

Kiến trúc tốt giúp nâng cao chất lượng cuộc sống

Đam mê hội họa từ nhỏ và có thói quen ngắm nhìn những công trình kiến trúc độc đáo qua nhiều nguồn tư liệu tranh, ảnh và các phương tiện truyền thông, ước mơ trở thành kiến trúc sư của Đoàn Thanh Hà cứ thế lớn dần. Trong cuốn sách “Gửi quá khứ một hộp thời gian” (của Nhà xuất bản Kim Đồng, tập hợp bài viết của 38 tác giả là những người nổi tiếng), Đoàn Thanh Hà đã có một bài viết kể lại những năm tháng thuở nhỏ theo bố mẹ công tác và sinh sống ở nhiều nơi trong tỉnh.

Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà và mô hình “Nhà hang gạch”.

Từ làng quê nghèo ở huyện Yên Phong (cũ) đến những căn phòng nhỏ ở khu tập thể tại thị xã Bắc Giang trước đây với điều kiện vật chất khó khăn, thiếu thốn đều là những nơi để lại cho anh nhiều kỷ niệm khó quên. Trưởng thành trong giai đoạn đất nước đổi mới, những ký ức và trải nghiệm tuổi thơ phần nào đã ảnh hưởng đến phong cách kiến trúc của anh sau này. Có lẽ, đó cũng là lý do trong quá trình làm nghề, Đoàn Thanh Hà luôn theo đuổi mục tiêu, lý tưởng về kiến trúc có trách nhiệm với xã hội. Các công trình của anh tập trung vào cộng đồng nghèo và thiệt thòi ở Việt Nam, sử dụng nguồn vật liệu có nguồn gốc tự nhiên, truyền thống và tái chế.

"Kiến trúc vị dân sinh tạo nên không gian thiết yếu dành cho các hoạt động thuộc ba tầng nhu cầu cơ bản của con người. Bởi vậy, tôi tập trung hình thành nên các chuỗi dự án kiến trúc tương ứng gồm: Nhu cầu sinh học cá nhân là chuỗi vườn vệ sinh cho đồng bào nghèo vùng cao; nhu cầu an sinh là chuỗi nhà ở nhỏ cho người dân ở vùng bị thiên tai và ở khu vực nông thôn, ngoại vi đô thị; và nhu cầu xã hội là chuỗi không gian mở thân thiện cho tất cả mọi người ở những khu vực đô thị hóa ngột ngạt" - Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà.

Sau khi cùng cộng sự sáng lập Văn phòng kiến trúc H&P Architects (năm 2009), Đoàn Thanh Hà rất quan tâm đến người lao động nghèo, trẻ em ở các vùng có hoàn cảnh khó khăn. Đó cũng là lý do anh cùng đồng nghiệp tìm hiểu, thiết kế, thi công “Vườn vệ sinh” tại Điểm trường Sơn Lập (xã Sơn Lập, Cao Bằng) dành tặng học sinh nghèo vùng cao; xây bằng gạch với mái lợp bằng tre, máng rau xanh bao quanh, vừa chống nắng vừa tăng gia, tạo cảm giác như một vườn cây lớn mọc trên sườn đồi. Công trình đã giành giải Bình chọn của Cộng đồng cho hạng mục Kiến trúc và Nhân văn trong hệ thống Architizer A+ Awards; tiếp tục giành Huy chương Vàng cho hạng mục Kiến trúc có trách nhiệm xã hội tại Giải thưởng ARCASIA Awards for Architecture năm 2016 (giải thưởng uy tín nhất của Hội Kiến trúc sư châu Á). Hai năm sau, “Vườn vệ sinh 2” ra đời tại Trường Tiểu học bán trú Ta Ma (tỉnh Điện Biên) với sự chung tay của UNICEF, mang đến một công trình đạt chuẩn của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Y tế trong việc đáp ứng nhu cầu vệ sinh và tắm giặt cho hơn 300 học sinh của trường.

Năm 2021, 2022, kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà nhận lời tham dự Triển lãm Kiến trúc và Đô thị lưỡng niên Seoul và nhận được lời mời của Bảo tàng nghệ thuật Leeum (Hàn Quốc) để triển lãm kiến trúc “Nhà tre nổi”. Đây là mẫu nhà dành cho người dân ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, được thiết kế theo kiểu nhà ba gian, dựng lên từ những thanh tầm vông liên kết bằng chốt và dây buộc. Ngôi nhà nổi trên mặt nước nhờ hệ thống thùng phuy bằng nhựa buộc vào dưới sàn, dùng một số thùng để dự trữ nước ngọt, làm bể tự hoại, mái lợp bằng vật liệu nhẹ... Anh mong muốn sáng kiến này sẽ giúp các gia đình nghèo sớm tạo dựng được chỗ ở ổn định và an toàn, thích ứng với kịch bản xấu nhất của biến đổi khí hậu khi nước biển dần cao lên. “Với tôi, làm kiến trúc không chỉ tạo ra những tòa nhà đẹp, tiện nghi và hiệu quả. Tôi không tìm kiếm sự hoàn hảo. Bất kỳ kiến trúc nào dù nhỏ mà đáp ứng được các hoạt động thiết thực cho người sử dụng, cải thiện chất lượng cuộc sống và bù đắp những thiếu hụt về kinh tế, văn hóa - xã hội cho họ, thì đấy là kiến trúc tốt” - Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà chia sẻ.

Bền bỉ với quan điểm “Kiến trúc vị dân sinh”

Hơn 15 năm thực hành kiến trúc và bền bỉ với quan điểm “Kiến trúc vị dân sinh”, Đoàn Thanh Hà chia sẻ: “Kiến trúc vị dân sinh tạo nên không gian thiết yếu dành cho các hoạt động thuộc ba tầng nhu cầu cơ bản của con người. Bởi vậy, tôi tập trung hình thành nên các chuỗi dự án kiến trúc tương ứng gồm: nhu cầu sinh học cá nhân là chuỗi vườn vệ sinh cho đồng bào nghèo vùng cao; nhu cầu an sinh là chuỗi nhà ở nhỏ cho người dân ở vùng bị thiên tai và khu vực nông thôn, ngoại vi đô thị; và nhu cầu xã hội là chuỗi không gian mở thân thiện cho mọi người ở những khu vực đô thị hóa ngột ngạt”.

Học sinh sử dụng "Vườn vệ sinh" ở Điểm trường Sơn Lập (Cao Bằng).

Những không gian thiết yếu có ba đặc trưng: Đơn giản thiết kế, dễ dàng chế tạo, thi công, bảo dưỡng để người dân địa phương cũng có thể hiểu và thực hiện được. Linh hoạt thiết kế cho phép lựa chọn nhiều khả năng khác nhau (trong cách lắp ghép, cách sử dụng, cách phát triển không gian) thích ứng với những hoàn cảnh, địa điểm cụ thể, phù hợp với những điều kiện, nhu cầu khác nhau của người dân. Chi phí thấp với thiết kế cho phép giảm giá thành xây dựng và chi phí vận hành. “Tại Việt Nam, hầu hết các thiết kế của Đoàn Thanh Hà đều được giới chuyên môn và cộng đồng đánh giá cao, đặc biệt ở yếu tố chi phí thấp và đề cao chủ nghĩa dân sinh - kiến trúc vì con người” - Đó là nhận định của Kiến trúc sư Nguyễn Quốc Tuân (Hội Kiến trúc sư Việt Nam).

Nhiều chuyên gia trong giới kiến trúc nhận định Đoàn Thanh Hà “ẩn mình trong tre và đất”, bởi anh có nhiều kiến trúc với thiết kế đa dạng, hướng đến phục vụ nhu cầu của người dân bằng vật liệu thân thiện với môi trường. Sử dụng tre trong các công trình “Vườn vệ sinh”, “Nhà tre nổi”; sử dụng đất làm thành những bức tường kiên cố trong những không gian thân thiện tại Hà Tĩnh, Quảng Ninh; thu gom đá thải loại từ làng nghề và công trường xây dựng để tạo nên không gian phục vụ cộng đồng như: Không gian S (ở tỉnh Hà Nam cũ), Nhà hang gạch, Không gian ngói (tại xã Đông Anh, Hà Nội) và Thảm thực vật bay (Thái Bình cũ), Động nhiệt đới (Bắc Ninh).

Với hơn 50 giải thưởng quốc tế, Đoàn Thanh Hà là một trong số kiến trúc sư Việt Nam được quốc tế ghi nhận, trọng thị. Những thiết kế của anh đầy sáng tạo, luôn chuyển tải tinh thần bản địa sâu sắc và đầy tính nhân văn. Anh là kiến trúc sư trẻ nhất được Hiệp hội Kiến trúc sư Quốc tế (UIA) trao giải thưởng lớn Vassilis Sgoutas cho Kiến trúc phục vụ người nghèo vào năm 2023; là kiến trúc sư Việt Nam đầu tiên thắng giải Turgut Cansever 2020 do Hiệp hội Kiến trúc sư Quốc tế chứng thực; là người duy nhất trên thế giới ba lần giành giải thưởng Aga Khan (giải thưởng danh giá về kiến trúc, được thành lập năm 1977 bởi Hoàng thân Karim Aga Khan IV để vinh danh và khuyến khích các dự án xuất sắc trong lĩnh vực xây dựng tại các cộng đồng Hồi giáo); ba lần giành Huy chương Vàng giải thưởng ARCASIA (2015, 2016, 2019) do Hội đồng Kiến trúc sư châu Á tổ chức. Tại Diễn đàn Quốc tế của Liên hiệp Hội Kiến trúc sư thế giới (UIA) năm 2024 tổ chức tại Malaysia, kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà là đại diện duy nhất của Việt Nam tham gia trong vai trò diễn giả chính cùng với 20 kiến trúc sư uy tín đến từ nhiều quốc gia trên thế giới. Ngoài ra, anh cũng là tác giả, đồng tác giả của nhiều bài đăng trên các cuốn sách, tạp chí về kiến trúc trong nước và quốc tế.

Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà bộc bạch: “Mỗi công trình đi vào sử dụng đem lại động lực để tôi tiếp tục những dự án mới trong tương lai. Về ý tưởng trong thời gian tới, tôi cùng cộng sự đang khảo sát thực tế tại một số trường học khó khăn về cơ sở vật chất, đặc biệt là các trường học ở vùng cao trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh để xây dựng những thư viện mở nhằm phục vụ tốt hơn nhu cầu học tập của học sinh”. Điều đó cho thấy tinh thần nhất quán của anh trong hành trình làm nghề, lấy con người làm trung tâm và xem kiến trúc như một phương tiện để cải thiện đời sống. Khi những không gian học tập thân thiện, bền vững và tiết kiệm được hình thành, chúng không chỉ mang đến tri thức mà còn gieo vào lòng học sinh niềm tin và khát vọng vươn lên. Đó chính là giá trị lớn nhất mà kiến trúc trưởng thành từ sự tử tế và trách nhiệm xã hội có thể mang lại, góp phần làm đẹp cuộc sống từ những điều nhỏ nhất.

Bài, ảnh: Nguyễn Hoa