Lầu Văn vẳng tiếng trống chèo

“Thổi bay” bát phở xong, tôi toan gọi cà phê, bỗng Long ngăn lại: “Này này, sắp kỷ niệm 80 năm Quốc khánh, ngày Bác Hồ đọc Tuyên ngôn độc lập, tôi với ông về uống cà phê ở phố Nguyễn Đình Chiểu ý nghĩa hơn nhiều!”. “Về đó ý nghĩa hơn, là sao?!”. Tôi thắc mắc. Long cười mỉm: “Cứ từ từ, rồi tôi sẽ kể cho ông đầu đuôi câu chuyện”.

Nhà hát Chèo Hà Nội trên phố Nguyễn Đình Chiểu.

Bên phin cà phê nhỏ thánh thót từng giọt, Long tưng tửng giới thiệu: Phố tôi ở chạy từ ngã ba Trần Nhân Tông đến cuối Tô Hiến Thành, qua Tuệ Tĩnh, dọc theo công viên Thống Nhất, dài hơn 400m, rộng 8m. Năm 2018 phố được kéo dài thêm 600m từ Tô Hiến Thành đến Đại Cồ Việt. Ngày xưa, phía bên công viên là khu nhà tranh lụp xụp và bãi rác. Hòa bình, ta cải tạo thành đường phố phong quang, thoáng đãng.

Ngày trước, được gọi là phố 296, sau ta đổi tên phố là Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888), chí sĩ yêu nước, được UNESCO vinh danh là nhà thơ, nhà văn hóa lớn của nhân loại (2021). Tôi hỏi: “Phố này có trụ sở Hội Nhà văn, đúng không ông?”. Long bảo: “À, nhà số 9. Tôi sẽ nói ngọn ngành nhà này cho ông nghe”.

Những kiến trúc sư tài năng, tâm huyết

Sau 1975, Kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát (1913-1989), nguyên Chủ tịch Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước, Chủ tịch UBTƯ Mặt trận Tổ quốc Việt Nam được phân căn biệt thự số 9 phố Nguyễn Đình Chiểu, Hà Nội. Biệt thự khá rộng rãi, gia đình ông ở không hết.

Ông Nguyễn Túc sinh 1937 (nguyên Thư ký riêng của ông Hoàng Quốc Việt và Chủ tịch Tôn Đức Thắng) năm 1985 tổ chức cưới vợ cho con trai. Ông Huỳnh Tấn Phát đến mừng cưới, rồi nói: “Nhà cậu ở quá chật, 8 người sống trong diện tích 28m2, vợ chồng nên chuyển về ở cùng mình tại số 9 Nguyễn Đình Chiểu, cho vui”. Ông Nguyễn Túc cảm động, tạ ơn sự quan tâm của ông Huỳnh Tấn Phát dù không thể dọn đến ở được. Nhà số 9 Nguyễn Đình Chiểu từ năm 1992 được chuyển giao cho Hội Nhà văn Việt Nam làm trụ sở hoạt động cho đến ngày nay.

Căn nhà số 94 Vân Hồ 3, phố Nguyễn Đình Chiểu là gia đình GS.KTS Ngô Huy Quỳnh (1920-2003), tác giả nhiều công trình kiến trúc quan trọng. Năm 1943, ông tham gia Việt Minh, được bầu là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Văn hóa Cứu quốc. Con trai ông, liệt sĩ Hải quân Ngô Huy Hoàng đã anh dũng hy sinh khi đánh trả không quân Mỹ ngay trận đầu ngày 5/8/1964 tại Hạ Long (Quảng Ninh) khi còn rất trẻ.

Trụ sở Hội Nhà Văn Việt Nam (số 9 Nguyễn Đình Chiểu, Hà Nội).

Kỷ niệm sâu sắc nhất trong đời KTS Ngô Huy Quỳnh là ngày 1/9/1945, ông được Trung ương giao thiết kế và chỉ đạo lắp đặt Lễ đài Độc lập tại Quảng trường Ba Đình, nơi Bác Hồ sẽ đọc Tuyên ngôn độc lập vào hôm sau. Ông vừa vinh dự, vừa lo lắng bởi thời gian quá gấp; việc thiết kế, chuyển vật liệu và lắp đặt chỉ trong vòng một ngày. Quá nửa đêm hôm đó, lễ đài đã hoàn thành bằng tất cả tình cảm với cách mạng và tấm lòng kính yêu Bác Hồ của ông.

Hôm sau, quá trưa 2/9/1945 tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội, trước hàng triệu đồng bào và toàn thế giới, trên Lễ đài Độc lập uy nghiêm, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trịnh trọng tuyên bố: “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do và độc lập”. Một rừng cờ đỏ sao vàng bỗng chuyển động như sóng trên quảng trường. “Sao vàng phấp phới ánh hồng sáng tươi/ Toàn Việt Nam đón chào ngày mới/ Hồ Chí Minh dắt toàn dân nước ta/ Vững bền tranh đấu cho đời chúng ta”. ("Ca ngợi Hồ Chủ Tịch" - Lưu Hữu Phước).

KTS Ngô Huy Quỳnh được phong học hàm Giáo sư (1984), tặng Huân chương Độc lập Hạng Nhất, Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật (2002). Nhiều năm sau, sinh thời, hễ nhắc đến kỷ niệm thiết kế Lễ Đài cho Lễ Tuyên ngôn độc lập 1945 là ông lại xúc động. Dừng câu chuyện, ông Long nháy mắt ý nhị: “Đấy, ông thấy chưa, ngồi uống cà phê ở đây thật ý nghĩa, như được sống lại thời khắc 80 năm trước, ngày Bác Hồ đọc Tuyên ngôn lập nước trên Quảng trường Ba Đình giữa mùa Thu lịch sử”…

Văn chương thấm đẫm hồn dân tộc

Nhấp một ngụm cà phê, ông Long tiếp: “Trụ sở Hội Nhà văn Việt Nam, gọi nôm na là “Lầu Văn”, nhà này có 1.200 cái cột, toàn cột gỗ quý, rất vững chãi. Tôi chen vào: “Biệt thự Tây, làm quái gì có cột?!”. Long lại tủm tỉm: “Ông thật thà quá! Ý là từ 1957 tới nay, Hội Nhà văn đã quy tụ khoảng 1.200 hội viên mọi lứa tuổi trên cả nước. Trải qua hai cuộc kháng chiến, các thế hệ nhà văn đã làm tròn sứ mệnh Nhà văn - Chiến sĩ, nhiều người đã hy sinh trong chiến đấu “Anh chẳng để lại gì cho riêng anh trước lúc lên đường/ Chỉ để lại cái dáng đứng Việt Nam tạc vào thế kỷ”. (“Dáng đứng Việt Nam” - Lê Anh Xuân). Đó là là các liệt sĩ Nam Cao, Thôi Hữu, Nguyễn Mỹ, Lê Anh Xuân, Nguyễn Thi, Dương Thị Xuân Quý, Nguyễn Trọng Định, Trần Quang Long…

Cách Hội Nhà văn mấy bước (số 15) là Nhà hát Chèo Hà Nội, một trong những đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp mạnh nhất trong làng chèo Việt Nam, quy tụ nhiều NSND nổi tiếng: Quốc Chiêm, Quốc Anh, Thúy Mùi, Thu Huyền; có kịch mục phong phú, hơn 30 vở diễn với nội dung truyền thống và hiện đại. Tháng 7/2025 vừa qua, Nhà hát Chèo Hà Nội công diễn vở “Chuyện chú Cuội - cây đa”, là tác phẩm thực hiện Đề án “Giới thiệu và biểu diễn các vở diễn được chuyển thể từ các tác phẩm văn học nổi tiếng của Việt Nam và thế giới có trong chương trình giáo dục phổ thông tại các trường học của TP. Hà Nội giai đoạn 2022 - 2030” theo Quyết định của UBND. TP Hà Nội

“Đầu phố, Trường Tây Sơn tôi với ông học đó, xưa vốn là Trường nữ sinh nổi tiếng. Bố tôi kể, xưa đi qua thường nghe vang giọng đồng ca của nữ sinh: “Học sinh là người Tổ quốc mong cho mai sau/ Học sinh xây đời niên thiếu trên bao công lao/ Lúc khắp quốc dân tranh đấu hy sinh cho nền độc lập/ Học sinh nề chi tuổi xanh trong lúc phấn đấu/ Đem hết can tràng của người Việt Nam tiến lên!” (“Học sinh hành khúc” - Lê Thương), ông Long kể tiếp.

Phía Tuệ Tĩnh, giáp Nguyễn Đình Chiểu, nhà số 112 là gia đình họa sĩ Linh Chi (1921-2016). Năm 1944, ông đã có triển lãm cá nhân tại Hà Nội, được tuyển thẳng vào khóa I Mỹ thuật kháng chiến Tô Ngọc Vân. Tranh của ông chủ yếu vẽ phụ nữ dân tộc và phong cảnh Tây Bắc, màu sắc thuần khiết, tươi tắn, yên bình.

Trên phố này còn có nhà của NSND Trung Kiên (1939 - 2021), con của nhà cách mạng Nguyễn Danh Đới (1905-1943). Ông là nghệ sĩ nổi tiếng của âm nhạc Việt Nam với giọng tenor trong sáng. Ông từng là Thứ trưởng Bộ Văn hóa - Thông tin, Giám đốc Nhà hát Nhạc Vũ Kịch Việt Nam, được phong hàm Giáo sư, danh hiệu NSƯT (1984), NSND (2001). Nhắc đến NSND Trung Kiên, không gian như bỗng vang lên giọng hát cao vút, đầy tự hào của ông: “Trên quảng trường Ba Đình uy nghiêm năm trước/ Vọng lời Bác Hồ tuyên ngôn dựng nước/ Nước Việt Nam ta từ trong gian khổ sinh ra/ Tầm vông đứng dậy quê ta/ đi theo tiếng gọi của Đảng/ Ta đạp bằng sóng gió chông gai/ đã viết nên trang sử mới” (“Mỗi bước đi thêm yêu Tổ quốc” - Tân Huyền).

Long bạn tôi mắt nhìn xa xăm, trầm giọng: Phố Nguyễn Đình Chiểu nơi tôi ở chỉ dài chừng một cây số thôi, nhưng lưu dấu bao ký ức lịch sử lớn lao và kỷ niệm thiêng liêng ngày Bác Hồ đọc Tuyên ngôn lập nước.

Hà Cầm Phong