Liên hợp quốc - Hành trình 80 năm vì hạnh phúc, hòa bình cho nhân loại

Vai trò và hoạt động của Liên hợp quốc mở rộng về mọi mặt, đem lại những tác động tích cực, to lớn đến đời sống quốc tế và từng dân tộc. (Nguồn: un.org)

Trải qua 80 năm phát triển, đến nay, Liên hợp quốc (LHQ) đã trở thành tổ chức toàn cầu lớn nhất với sự tham gia của hầu như toàn bộ các quốc gia độc lập. Vai trò và hoạt động của LHQ được mở rộng về mọi mặt, nỗ lực hoạt động hướng tới thực hiện các tôn chỉ mục đích đã được đề ra.

Nền tảng không thể thiếu cho hòa bình

Từ 51 quốc gia thành viên khi được thành lập, LHQ hiện có 193 quốc gia thành viên và trở thành một hệ thống toàn diện gồm 6 cơ quan chính, nhiều cơ quan phụ trợ, 20 tổ chức chuyên môn, quỹ, chương trình và 5 ủy ban kinh tế - xã hội đặt ở các khu vực, hàng chục quỹ và chương trình, hoạt động trên tất cả các lĩnh vực từ giải quyết và ngăn ngừa xung đột, giải trừ quân bị và không phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, chống khủng bố, bảo vệ người tỵ nạn, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, cho đến thúc đẩy các quyền con người, bình đẳng giới, phát triển kinh tế và xã hội…

Với những thành tựu quan trọng đã đạt được, LHQ đã được cộng đồng quốc tế thừa nhận là tổ chức toàn cầu có vai trò hết sức quan trọng trong đời sống chính trị quốc tế và là nền tảng không thể thiếu cho một thế giới hòa bình, thịnh vượng và công bằng hơn.

Trong lĩnh vực hòa bình và an ninh quốc tế: Đóng góp lớn nhất của LHQ là đã góp phần ngăn chặn không để xảy ra một cuộc chiến tranh thế giới mới, hỗ trợ giải quyết nhiều cuộc xung đột và tranh chấp quốc tế.

Tuy có vai trò hạn chế trong Chiến tranh Lạnh do tác động của quan hệ Liên Xô-Mỹ, LHQ đã có một số thành tựu nhất định. LHQ hiện đang triển khai nhiều hoạt động gìn giữ hòa bình ở nhiều khu vực trên thế giới. Mặc dù gặp phải một số khó khăn, các hoạt động gìn giữ hòa bình của LHQ đã có vai trò quan trọng trong việc lập lại hòa bình, chấm dứt xung đột và hỗ trợ cho tiến trình tái thiết ở nhiều quốc gia thành viên.

LHQ cũng đã thành công trong việc thúc đẩy quá trình phi thực dân hóa. Hiến chương LHQ ngay từ đầu đã đề ra những nguyên tắc định hướng cho những nỗ lực phi thực dân hóa của LHQ, đặc biệt là nguyên tắc tôn trọng quyền tự quyết của các dân tộc, và thành lập Hội đồng Quản thác để theo dõi các vùng lãnh thổ không tự quản.

Năm 1960, Đại hội đồng LHQ đã thông qua Tuyên bố về việc trao độc lập cho các quốc gia và dân tộc thuộc địa, năm 1962 thành lập Ủy ban đặc biệt về Phi thực dân hóa để giám sát việc thực hiện Tuyên bố, năm 1990 quyết định giai đoạn 1990-2000 là Thập kỷ quốc tế về xóa bỏ chủ nghĩa thực dân, và tiếp đó năm 2001 thông qua giai đoạn 2001-2010 là Thập kỷ quốc tế thứ hai về xóa bỏ chủ nghĩa thực dân.

Nhờ những nỗ lực đó, 750 triệu người – chiếm gần 1/3 dân số thế giới – sống ở các vùng lãnh thổ không tự quản vào năm 1945 khi LHQ được thành lập đến nay đã trở thành 80 quốc gia độc lập. Chính những nỗ lực phi thực dân hóa này đã làm thay đổi LHQ với sự gia tăng đáng kể số lượng thành viên từ 51 nước ban đầu lên 193 nước hiện nay.

LHQ đã soạn thảo và xây dựng được một hệ thống các công ước quốc tế về giải trừ quân bị, trong đó có Hiệp ước cấm phổ biến vũ khí hạt nhân (1968), Hiệp ước cấm thử hạt nhân toàn diện (1996), Công ước cấm vũ khí hóa học (1992) và Công ước cấm vũ khí sinh học (1972), Công ước cấm vũ khí hạt nhân (2017) tạo ra khuôn khổ pháp lý cho việc ngăn chặn phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, tiến tới xóa bỏ hoàn toàn các loại vũ khí này.

Mặc dù vậy, nỗ lực của LHQ về giải trừ quân bị vẫn gặp nhiều khó khăn, đôi khi bế tắc, do chạy đua vũ trang còn diễn biến phức tạp cùng với những toan tính chiến lược về quân sự, chính trị và sự bất ổn của môi trường an ninh quốc tế.

Đại hội đồng Liên hợp quốc Khóa 80 có trọng tâm trao đổi là vấn đề cải tổ Liên hợp quốc để phù hợp hơn với thời đại. (Nguồn: un.org)

Xây dựng thế giới an toàn hơn, công bằng hơn

Trong lĩnh vực phát triển:LHQ với hệ thống các chương trình, quỹ trực thuộc, các tổ chức chuyên môn và các tổ chức liên chính phủ gắn với LHQ đã đạt được nhiều thành tựu trong việc nâng cao đời sống của người dân và tạo điều kiện thuận lợi cho những tiến bộ về kinh tế và xã hội trên toàn thế giới.

LHQ đã đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng sự đồng thuận quốc tế trong những nỗ lực thúc đẩy phát triển.

Từ năm 1960, Ðại hội đồng LHQ đề ra các chiến lược phát triển cho từng thập kỷ nhằm huy động hợp tác quốc tế cho các mục tiêu phát triển chung. Tại Hội nghị thượng đỉnh Thiên niên kỷ (9/2000), các nhà lãnh đạo thông qua các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ nhằm xóa bỏ đói nghèo, thúc đẩy giáo dục, bình đẳng giới, giảm tỷ lệ tử vong trẻ em, cải thiện sức khỏe bà mẹ, phòng, chống HIV/AIDS và các bệnh truyền nhiễm khác, bảo đảm bền vững về môi trường và tăng cường quan hệ đối tác phát triển.

Với việc lãnh đạo các nước thông qua Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững và các Mục tiêu Phát triển bền vững (SDGs) vào tháng 9/2015, cộng đồng quốc tế đã đề ra một khuôn khổ hợp tác phát triển cho đến năm 2030 (thay cho các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ từ năm 2000) có tính bao trùm và toàn diện hơn, lấy phát triển bền vững là định hướng xuyên suốt gồm ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường.

Tháng 9/2024, tại Hội nghị thượng đỉnh Tương lai, LHQ đã thông qua "Văn kiện vì tương lai", Văn kiện số toàn cầu và Tuyên bố về các thế hệ tương lai.

Trong lĩnh vực bảo đảm, thúc đẩy quyền con người: Thông qua các nỗ lực của LHQ, các quốc gia đã xây dựng và ký kết nhiều điều ước quốc tế quan trọng nhằm xây dựng một thế giới an toàn hơn và công bằng hơn cho tất cả mọi người.

Năm 1948, Đại hội đồng LHQ thông qua Tuyên ngôn Nhân quyền thế giới, đưa ra những quyền và tự do cơ bản của con người. Văn kiện này đã làm cơ sở cho việc ra đời hơn 80 điều ước và tuyên bố quốc tế về quyền con người, trong đó Công ước về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa và Công ước về các quyền dân sự và chính trị.

LHQ cũng chú trọng việc bảo đảm thực hiện những quyền cơ bản này của người dân trên toàn thế giới. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, vấn đề nhân quyền bị chính trị hóa, lợi dụng cho các mục đích can thiệp công việc nội bộ của các quốc gia.

Trong lĩnh vực luật pháp quốc tế: LHQ đã có những đóng góp to lớn trong việc pháp điển hóa và phát triển luật pháp quốc tế, đưa ra khuyến nghị định hướng cho các chủ đề của luật pháp quốc tế và xây dựng chuẩn mực cho các lĩnh vực chuyên môn khác nhau.

Hơn 500 điều ước quốc tế đa phương quan trọng trong nhiều lĩnh vực đã được ký kết, tạo khuôn khổ chung cho việc duy trì hòa bình và an ninh quốc tế, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Hiện nay LHQ cũng đang đi đầu xây dựng các khuôn khổ mới để ứng phó với các thách thức toàn cầu, trong đó có các thỏa thuận về biến đổi khí hậu, môi trường, ô nhiễm nhựa, đa dạng sinh học, trí tuệ nhân tạo, công nghệ số…

Liên hợp quốc đã đạt được nhiều thành tựu trong việc nâng cao đời sống của người dân trên toàn thế giới. (Nguồn: un.org)

Nhu cầu cải tổ cấp thiết

Tuy nhiên, do quá trình hình thành và phát triển của LHQ phản ánh bối cảnh, so sánh và tập hợp lực lượng trên thế giới, chịu tác động của lợi ích các quốc gia, bên cạnh đó là những khó khăn về tài chính và huy động nguồn lực, nên hiệu quả hoạt động của LHQ trên nhiều lĩnh vực còn hạn chế, chưa đáp ứng được với những thay đổi, thách thức toàn cầu và yêu cầu mới.

Có thể nói, những thách thức chính LHQ hiện đang gặp phải bao gồm:

Một là, thách thức đối với uy tín của tổ chức. Những hành động đơn phương của một số nước, phớt lờ những nguyên tắc cơ bản của Hiến chương LHQ đã làm cho uy tín của LHQ có phần bị suy giảm.

Hai là, thách thức trong thực hiện nhiệm vụ duy trì hòa bình và an ninh quốc tế sau chiến tranh Lạnh. Môi trường quốc tế có sự đan xen giữa mối đe dọa an ninh truyền thống và phi truyền thống, phạm vi và sự liên quan của các mối đe dọa cũng ngày càng rộng và khó tách biệt.

Đến nay, nhiều điểm nóng vẫn diễn biến phức tạp. Trong khi đó, vấn đề chạy đua vũ trang và phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, khủng bố, xung đột sắc tộc, tôn giáo, tranh chấp lãnh thổ, chủ nghĩa ly khai, cực đoan, tội phạm xuyên quốc gia... ngày càng gia tăng.

Ba là, hiệu quả hoạt động của LHQ không như kỳ vọng do cùng lúc phải giải quyết nhiều cuộc khủng hoảng lớn; thiếu nguồn lực cần thiết (do các nước lớn cắt giảm đóng góp) cho các hoạt động phát triển, trong khi các thách thức phải giải quyết những vấn đề mang tính toàn cầu như đói nghèo, nợ nần, chênh lệch phát triển, suy thoái môi trường sống, bùng nổ dân số, các loại bệnh, dịch nguy hiểm, hoạt động tội phạm xuyên quốc gia... ngày càng lớn.

Trước tình hình đó, việc cải tổ LHQ một cách toàn diện và có hệ thống, phù hợp với tình hình quốc tế mới là một yêu cầu cấp thiết khách quan. Cho đến nay, các thành viên đều nhất trí là LHQ cần được cải tổ nhằm tăng cường vai trò, hiệu quả và dân chủ hóa.

Cải tổ LHQ bao gồm 3 nội dung chính: Cải tổ bộ máy LHQ (các cơ quan, tổ chức); cải tổ Ban thư ký và phương thức làm việc của LHQ; cải tổ hệ thống phát triển LHQ.

Vừa qua, Tổng thư ký LHQ đề xuất tiến hành cải tổ LHQ (UN80) nhân dịp 80 năm thành lập và trong bối cảnh LHQ đang gặp rất nhiều khó khăn về ngân sách và ưu tiên hoạt động. LHQ và các nước sẽ thảo luận kỹ vấn đề này thời gian tới, nhất là trong khuôn khổ Đại hội đồng LHQ Khóa 80 trong tháng 9 này.

Hà Phương