Liên minh mới trên ngưỡng cửa Địa Trung Hải

Không chỉ là một cuộc gặp cấp cao, hội nghị này đánh dấu quá trình châu Âu tìm kiếm đối tác mới để bảo đảm an ninh, năng lượng và ổn định khu vực, trong bối cảnh các đường biên địa chính trị đang thay đổi nhanh chóng.

Từ tháng 3/2024, EU và Ai Cập đã chính thức nâng cấp quan hệ lên “Đối tác chiến lược và toàn diện” - bước đi phản ánh nhận thức ngày càng rõ của Brussels rằng, để duy trì vị thế toàn cầu, châu Âu không thể chỉ nhìn về phía Đông mà cần mở rộng tầm nhìn sang phía Nam. Sáu trụ cột của khuôn khổ mới bao gồm quan hệ chính trị, ổn định kinh tế, thương mại - đầu tư, di cư - lưu động, an ninh, và nguồn nhân lực. Đây là những lĩnh vực được coi là “điểm giao lợi ích” giữa hai bên, đồng thời là chìa khóa cho một quan hệ đối tác bền vững.

Sức bền của quan hệ EU - Ai Cập sẽ được đo bằng khả năng hai bên chuyển hóa lời nói thành hành động.

Trong thương mại, EU hiện là đối tác lớn nhất của Ai Cập, chiếm khoảng 22% tổng kim ngạch thương mại của quốc gia Bắc Phi này. Hàng hóa xuất khẩu của Ai Cập sang thị trường châu Âu chiếm gần 26,5%, trong khi nhập khẩu từ EU chiếm khoảng 20%. Dòng chảy kinh tế ấy không chỉ cho thấy mức độ gắn bó ngày càng lớn giữa hai bên, mà còn phản ánh vị trí “cửa ngõ” của Ai Cập - nơi giao thoa giữa ba châu lục Á, Âu, Phi.

Với EU, Cairo không chỉ là một đối tác kinh tế, mà còn là điểm tựa chiến lược giúp châu Âu kiểm soát các luồng di cư, ổn định chuỗi cung ứng, đồng thời mở rộng không gian ảnh hưởng tại khu vực Địa Trung Hải. Nếu nhìn rộng hơn, hội nghị Brussels lần này có thể được xem là sự cụ thể hóa của “chính sách hướng Nam” mà EU đang theo đuổi trong bối cảnh thế giới phân cực sâu sắc. Sau khủng hoảng Ukraine, châu Âu nhận ra mình cần những “vòng cung ổn định” ở ngoại vi: Từ Balkan đến Bắc Phi. Các thỏa thuận gần đây với Maroc, Tunisia, Jordan… cho thấy Brussels đang dần tạo nên một vành đai hợp tác phía Nam, và Ai Cập được đặt ở vị trí trung tâm của cấu trúc đó.

Với hơn 110 triệu dân, sở hữu kênh đào Suez - tuyến hàng hải huyết mạch nối châu Âu với châu Á - và ảnh hưởng sâu rộng tại Trung Đông - châu Phi, Ai Cập là quốc gia duy nhất có thể đóng vai trò vừa là đối tác phát triển, vừa là “người gác cổng” an ninh cho châu Âu. Vì thế, việc tổ chức Hội nghị Thượng đỉnh đầu tiên không chỉ mang tính biểu tượng mà còn phản ánh bước ngoặt chiến lược trong tư duy đối ngoại của EU, từ hướng Đông sang hướng Nam, từ phòng thủ sang chủ động thiết lập trật tự khu vực.

Từ góc nhìn lợi ích, cả Brussels và Cairo đều có những tính toán riêng. Với EU, mục tiêu hàng đầu là kiểm soát luồng di cư qua Địa Trung Hải, vốn tăng mạnh trong vài năm qua. Việc hợp tác với Ai Cập, một quốc gia có năng lực kiểm soát biên giới và ảnh hưởng với các nước láng giềng như Libya hay Sudan, giúp châu Âu giảm đáng kể áp lực xã hội trong nội khối. Bên cạnh đó, Ai Cập đang nổi lên như một trung tâm năng lượng mới của khu vực, nhờ trữ lượng khí đốt ngoài khơi và tiềm năng lớn về điện gió, năng lượng mặt trời, hydro xanh. Sau khi nguồn cung từ Nga suy giảm, Brussels coi Cairo là một mắt xích quan trọng trong chiến lược “tự chủ năng lượng” của châu Âu. Đối với Ai Cập, hội nghị này là cơ hội khẳng định vị thế trên trường quốc tế, đồng thời tìm kiếm sự hỗ trợ để vượt qua khủng hoảng kinh tế kéo dài. Trong bối cảnh đồng nội tệ mất giá, lạm phát cao và nợ công tăng mạnh, sự hậu thuẫn của châu Âu được xem là phao cứu sinh.

Theo hãng AP, EU đã chuẩn bị gói viện trợ và đầu tư trị giá khoảng 8 tỷ USD cho Ai Cập, bao gồm hỗ trợ tài chính trực tiếp, vốn đầu tư tư nhân, cũng như các chương trình hợp tác về năng lượng, đổi mới sáng tạo và hạ tầng. Ở khía cạnh chính trị, Cairo kỳ vọng mối quan hệ chặt chẽ hơn với Brussels sẽ giúp nước này có thêm dư địa ngoại giao trong các hồ sơ khu vực, đặc biệt là vấn đề Gaza, Libya và Biển Đỏ - nơi Ai Cập đang nỗ lực đóng vai trò trung gian.

Tuy nhiên, đằng sau những tuyên bố tích cực vẫn là những nghịch lý khó giải trong quan hệ EU - Ai Cập. Trước hết là vấn đề nhân quyền và dân chủ, vốn luôn là “điểm mù” trong chính sách đối ngoại của EU khi hợp tác với các nước khu vực Nam Địa Trung Hải. Dù Brussels thường xuyên khẳng định “tôn trọng các giá trị cơ bản của châu Âu”, thực tế cho thấy những giá trị đó nhiều khi bị đặt sau lợi ích chiến lược. Các tổ chức nhân quyền châu Âu đã lên tiếng chỉ trích việc EU “làm ngơ” trước tình trạng kiểm soát báo chí, bắt giữ chính trị và hạn chế tự do dân sự ở Ai Cập để đổi lấy hợp tác về di cư và năng lượng. Với một số nghị sĩ châu Âu, đó là “sự đánh đổi nguy hiểm”, có thể khiến EU đánh mất uy tín đạo lý vốn là nền tảng cho chính sách đối ngoại của mình.

Thứ hai, mối quan hệ này chứa đựng nguy cơ “phụ thuộc ngược”: Khi Ai Cập nắm trong tay vai trò trung tâm về di cư và năng lượng, Brussels có thể bị ràng buộc chính trị nếu Cairo sử dụng các lĩnh vực đó như đòn bẩy đàm phán. Trên thực tế, tình huống tương tự từng xảy ra giữa EU và Thổ Nhĩ Kỳ trong vấn đề người di cư năm 2016. Điều đó khiến không ít nhà phân tích cảnh báo rằng “sự thực dụng quá mức” có thể khiến EU tự đẩy mình vào thế bị động.

Cuối cùng, bối cảnh khu vực vẫn là yếu tố bất định. Bất ổn tại Gaza, xung đột ở Libya hay căng thẳng ở Biển Đỏ đều có thể tác động trực tiếp đến Ai Cập - đồng nghĩa với việc tác động gián tiếp tới EU. Mọi kế hoạch đầu tư, hợp tác năng lượng hay kiểm soát di cư sẽ khó đạt hiệu quả nếu môi trường an ninh quanh Ai Cập không được cải thiện.

Từ góc nhìn địa chính trị, Hội nghị Thượng đỉnh EU - Ai Cập không chỉ là sự kiện song phương, mà là bước đi nằm trong quá trình Brussels định hình “chính sách hướng Nam” - trụ cột mới của chiến lược toàn cầu hậu Ukraine.

Trong khi Washington tập trung vào Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương và Trung Quốc mở rộng ảnh hưởng ở châu Phi, thì châu Âu chọn cách thắt chặt vòng cung Địa Trung Hải để bảo vệ lợi ích cốt lõi. Những thỏa thuận gần đây với Maroc, Tunisia hay Ai Cập cho thấy EU đang xây dựng một “liên minh mềm” gồm các quốc gia đối tác, nhằm vừa bảo đảm ổn định khu vực, vừa mở rộng không gian phát triển kinh tế - năng lượng. Song, trong khi chiến lược này có thể giúp EU gia tăng ảnh hưởng về phía Nam, nó cũng đặt ra bài toán cân bằng giữa lợi ích và giá trị.

Liệu châu Âu có thể vừa duy trì hợp tác chặt chẽ với các chính quyền mang tính kiểm soát cao, vừa bảo vệ được nguyên tắc dân chủ và nhân quyền? Liệu EU có thể giữ được vị thế lãnh đạo đạo lý toàn cầu, khi những thỏa thuận của họ với các nước Nam Địa Trung Hải ngày càng mang tính “giao dịch thực dụng”? Đó là những câu hỏi không dễ trả lời, nhưng sẽ định hình hình ảnh của EU trong giai đoạn tới.

Nhìn ở góc tích cực, mối quan hệ EU - Ai Cập nếu được triển khai hiệu quả, có thể mở ra một trục hợp tác mới Bắc - Nam tại Địa Trung Hải. Các dự án đầu tư năng lượng, công nghệ xanh, hạ tầng số hay giáo dục nghề nghiệp mà Brussels cam kết hỗ trợ Cairo có thể giúp Ai Cập trở thành đầu tàu phát triển của Bắc Phi, đồng thời góp phần giảm sức ép di cư - một vấn đề vốn gây chia rẽ sâu sắc trong nội khối châu Âu. Ngược lại, nếu chỉ dừng ở những tuyên bố chính trị mà thiếu cam kết thực chất, “liên minh mới” này sẽ khó vượt qua phép thử của thời gian.

Trong một thế giới mà các mối quan hệ quốc tế đang chuyển từ niềm tin sang lợi ích, sức bền của quan hệ EU - Ai Cập sẽ được đo bằng khả năng hai bên chuyển hóa lời nói thành hành động. Trên bàn cờ địa chính trị nhiều biến động, châu Âu đang tìm thấy ở Cairo một điểm tựa chiến lược bảo vệ cánh Nam của mình. Nhưng để ván cờ ấy thành công, cả hai bên không thể chỉ cùng đứng trong bức ảnh kỷ niệm ở Brussels. Điều quan trọng hơn là họ phải cùng bước đi trên một con đường đủ thực tế để đem lại lợi ích, nhưng cũng đủ bền vững để giữ vững giá trị.

Khổng Hà