Logistics xanh: Từ áp lực chi phí đến tạo lợi thế cạnh tranh
Nhiều năm qua, chi phí logistics cao được xem là 'gót chân Achilles' kìm hãm sức cạnh tranh của hàng Việt.
Cảng Cái Mép - Thị Vải là cụm cảng biển duy nhất ở Việt Nam có thể tiếp nhận được tàu container siêu lớn với tải trọng lên đến hơn 200.000 DWT. Ảnh: Vũ Sinh – TTXVN
Ngành xuất khẩu Việt Nam đang đứng trước ngã rẽ mang tính lịch sử khi không chỉ đối mặt với áp lực cạnh tranh gay gắt về giá cả, mà còn chịu sức ép từ một "luật chơi" toàn cầu mới; đó là: Tăng trưởng xanh và phát triển bền vững. Trong bối cảnh đó, ngành logistics, vốn được xem là "mạch máu" của nền kinh tế cũng đang đối diện với hai gánh nặng tương tự là chi phí chiếm tới 16-20% GDP, cao gần gấp đôi mức trung bình toàn cầu 11,6% và việc giảm phát thải khí carbon từ các phương tiện vận chuyển. Theo nhiều chuyên gia kinh tế, trong thách thức luôn ẩn chứa nhiều cơ hội. Việc "xanh hóa" ngành logistics không còn là một lựa chọn tốn kém, mà đã trở thành con đường tất yếu, một vũ khí chiến lược để giải quyết đồng thời cả hai bài toán: giảm chi phí và nâng cao năng lực cạnh tranh cho hàng hóa Việt Nam.
Nhiều năm qua, chi phí logistics cao được xem là "gót chân Achilles" kìm hãm sức cạnh tranh của hàng Việt. Ông Ian Liew, Giám đốc Chiến lược và Bền vững của Tập đoàn YCH (Singapore), đơn vị đang đầu tư siêu cảng 300 triệu USD tại tỉnh Vĩnh Phúc đã chỉ ra nguyên nhân cốt lõi, hiện nay, chi phí logistics của Việt Nam chiếm 16-20% GDP, nguyên nhân chính là do mạng lưới giao thông kém hiệu quả và rời rạc.
Đồng quan điểm, ông Nguyễn Huy Hoàng, Trưởng phòng Chiến lược và Chính sách, Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng, cho biết, Chiến lược 318 về phát triển dịch vụ vận tải đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 đã không đạt mục tiêu về thị phần vận tải. Việc quá phụ thuộc vào đường bộ, trong khi hạ tầng đường sắt và đường thủy nội địa chưa đồng bộ, chính là nguyên nhân đẩy chi phí lên cao và gây ô nhiễm nghiêm trọng.
Ông Trần Tiến Dũng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp dịch vụ logistics Việt Nam (VLA) nhận định, phát triển logistics xanh là xu hướng tất yếu giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh.
Xu hướng này đến từ cả bên trong lẫn bên ngoài. Tại Việt Nam, hàng loạt chính sách mạnh mẽ như Luật Bảo vệ Môi trường 2020, Nghị định 06/2022/NĐ-CP và Chiến lược Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) 2022 đã được ban hành, đặt ra các quy định cụ thể về kiểm kê khí nhà kính và lộ trình xây dựng thị trường carbon. Từ bên ngoài, các thị trường nhập khẩu lớn như Liên minh châu Âu (EU), Mỹ bắt đầu áp dụng các cơ chế "thuế carbon", buộc hàng hóa Việt Nam nếu muốn vào sân chơi lớn phải minh bạch hóa lượng phát thải trong toàn bộ chuỗi cung ứng – mà logistics là một mắt xích trọng yếu. Bài toán đặt ra cho Việt Nam vô cùng hóc búa: Làm thế nào để vừa giảm chi phí logistics từ 20% xuống, vừa đáp ứng được yêu cầu "xanh hóa" toàn diện? Câu trả lời lại nằm chính ở việc "xanh hóa".
Cẩu chân đế bốc dỡ hàng tại cảng Tân Vũ. Ảnh: Tuấn Anh - TTXVN
Trong khi đường bộ đang quá tải và đắt đỏ, Việt Nam lại sở hữu một "kho báu" bị lãng quên, ông Trần Tiến Dũng, Phó Chủ tịch Hiệp hội VLA chỉ rõ, với đường bờ biển dài 3.260 km và mạng lưới sông ngòi 41.900 km, Việt Nam có lợi thế rất lớn để phát triển vận tải thủy và ven biển. Đây chính là chìa khóa của logistics xanh. Vận tải thủy không chỉ là một lựa chọn, mà là một lựa chọn vượt trội, giúp giảm hơn 70% phát thải khi carbon so với đường bộ. Quan trọng hơn, "xanh" ở đây đồng nghĩa với "rẻ". Câu chuyện của Tập đoàn Macstar là một minh chứng sống động, ông Dũng chia sẻ, việc doanh nghiệp này tiên phong khai thác tuyến tàu container ven biển Hải Phòng – Thanh Hóa – Hà Tĩnh – Đà Nẵng đã giúp giảm hơn 75% phát thải khí carbon và tiết kiệm 10-15% chi phí logistics cho chủ hàng.
Đây là lời giải hoàn hảo cho bài toán kép: vừa đáp ứng tiêu chuẩn xanh của quốc tế, vừa trực tiếp hạ giá thành vận tải, thúc đẩy năng lực cạnh tranh cho hàng xuất khẩu. Tuy nhiên, để "kho báu" này được khai thác, hạ tầng phải đi trước. VLA đã kiến nghị Chính phủ cần đầu tư mạnh mẽ vào nâng cấp cảng thủy nội địa, cầu cảng, luồng lạch. Đặc biệt, hiệp hội đề xuất áp dụng chính sách tín dụng xanh và miễn phí hạ tầng đến năm 2030 cho hàng hóa vận chuyển bằng đường thủy. Đây là một đòn bẩy chính sách quan trọng để khuyến khích doanh nghiệp chuyển dịch từ đường bộ sang đường thủy, biến tiềm năng thành lợi thế thực sự.
Bộ Xây dựng đang xây dựng Chiến lược phát triển giao thông vận tải mới giai đoạn 2025-2035 để khắc phục những bất cập của Chiến lược 318. Theo ông Nguyễn Huy Hoàng, những nhiệm vụ trọng tâm sẽ cần phải tập trung trong thời gian đó, chính là việc hoàn thiện thể chế minh bạch; ưu tiên đầu tư hạ tầng hiện đại, đa phương thức và thúc đẩy chuyển đổi số. Tầm nhìn này đang được hiện thực hóa bằng những dự án đầu tư quốc tế quy mô lớn, thể hiện niềm tin của các tập đoàn hàng đầu vào vị thế trung tâm logistics mới của Việt Nam.
Ông Ian Liew, đại diện Tập đoàn YCH Group cho biết, Việt Nam đang nổi lên nhờ "vị trí chiến lược, chi phí cạnh tranh và nguồn nhân lực trẻ". Để hiện thực hóa tiềm năng này, YCH đang đầu tư 300 triệu USD vào dự án Vietnam SuperPort tại Vĩnh Phúc. Đây không chỉ là một kho hàng. Ông Liew mô tả nó là "trung tâm logistics đa phương thức đầu tiên của Đông Nam Á, kết nối đường bộ, đường sắt, hàng không và đường biển". Quan trọng hơn, dự án hướng tới trở thành trung tâm logistics phát thải ròng bằng “0” (Net-Zero) đầu tiên trong khu vực, nằm trong sáng kiến SGConnect kết nối Trung Quốc – ASEAN – châu Âu – Mỹ. Mô hình SuperPort chính là tương lai của logistics Việt Nam: Một trung tâm tích hợp, thông minh, và xanh. Để nhân rộng mô hình này, ông Ian Liew nhấn mạnh tầm quan trọng của cơ chế hợp tác công – tư (PPP) và các chính sách ưu đãi về thuế và đất đai.
Hạ tầng cứng bao gồm cảng, đường bộ phải đi đôi với hạ tầng mềm là công nghệ và con người. Việc chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ cao là yếu tố bắt buộc. Tập đoàn Arup, đối tác của YCH, đã đưa ra các ví dụ về việc ứng dụng dữ liệu lớn (Big Data) cho xe đạp chia sẻ, dùng thực tế ảo (VR) tại Ga Grand Central (New York), hay thực tế tăng cường (AR) cho đường sắt cao tốc. Tại Việt Nam, Arup đang tham gia quy hoạch Long Beach Cần Giờ – một đô thị xanh, thông minh quy mô 2.870 ha. Đại diện Arup khẳng định, hạ tầng tích hợp, công nghệ dữ liệu và hợp tác đa ngành sẽ là nền tảng để hướng tới phát thải ròng bằng 0. Bên cạnh công nghệ, yếu tố con người là then chốt. Cả YCH và Bộ Xây dựng đều nhấn mạnh việc phát triển nguồn nhân lực logistics chất lượng cao, có khả năng vận hành các hệ thống thông minh này.
Có thể thấy, hành trình thúc đẩy xuất khẩu hàng Việt đã bước sang một chương mới. Lợi thế không còn nằm ở giá nhân công rẻ, mà ở chuỗi cung ứng hiệu quả và bền vững. Vì vậy, logistics xanh không phải là một gánh nặng chi phí, mà chính là đòn bẩy cạnh tranh quan trọng nhất. Bằng cách việc quyết liệt chuyển dịch sang vận tải thủy và ven biển, tận dụng lợi thế tự nhiên để giảm 70% phát thải và 15% chi phí; đồng thời thu hút đầu tư quốc tế vào các siêu cảng đa phương thức "Net-Zero" thông qua cơ chế PPP, Việt Nam hoàn toàn có thể giải quyết được "điểm nghẽn 16% GDP". Đây là con đường duy nhất để logistics Việt Nam thực sự trở thành một cường quốc, đưa hàng Việt vươn xa trên trường quốc tế một cách bền vững.
