Mắc kẹt với máy fax và nghịch lý của cường quốc công nghệ hàng đầu thế giới

Bên cạnh hình ảnh hiện đại và phát triển mạnh mẽ, với những tòa nhà chọc trời rực sáng đèn neon và hệ thống tàu siêu tốc nổi tiếng thế giới, Nhật còn có một khía cạnh đời thường ít hào nhoáng hơn.

Khía cạnh đó xoay quanh máy fax, đĩa mềm và con dấu cá nhân (hanko) – những thứ đã biến mất từ lâu ở các quốc gia phát triển khác nhưng vẫn tồn tại bền bỉ ở Nhật.

Với người dân, tình trạng chậm chuyển đổi số đã dẫn đến nhiều phiền toái trong thời gian dài, và vấn đề trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết kể từ đại dịch COVID-19. Trước tình hình trên, chính phủ Nhật đã bắt đầu nỗ lực thu hẹp khoảng cách công nghệ trong nhiều năm qua, theo đài CNN.

Nhân viên làm việc với máy fax tại văn phòng của một công ty Nhật. Ảnh: THE NEW YORK TIMES

Thế nhưng, chờ đợi nước Nhật là hơn nửa thế kỷ sau khi email đầu tiên được gửi và 3 thập niên kể từ khi World Wide Web ra đời. Đến nay, nghi vấn vẫn còn tồn tại: Nước Nhật liệu có bắt kịp chuyển đổi số với thế giới?

Nguyên nhân là gì?

Vào thập niên 1970-1980, Nhật từng khiến thế giới ngưỡng mộ khi các hãng như Sony, Toyota, Panasonic, Nintendo trở thành thương hiệu toàn cầu.

Nhưng đến đầu thế kỷ 21, khi máy tính và internet trỗi dậy, tình thế thay đổi. Trong khi thế giới chuyển sang nền kinh tế dựa vào công nghệ phần mềm, thì Nhật vẫn xoay quanh công nghệ phần cứng.

Nguyên nhân chậm chuyển đổi số đến từ nhiều phía: chưa đủ đầu tư vào công nghệ thông tin và truyền thông; ngành điện tử thu hẹp khiến kỹ sư dần quay sang các công ty nước ngoài; không có kế hoạch thống nhất trong phát triển chiến lược công nghệ thông tin.

“Doanh nghiệp Nhật nổi tiếng thận trọng, dựa vào thâm niên, hệ thống phân cấp chặt chẽ và quá trình ra quyết định chậm, dựa trên đồng thuận – tất cả đều kìm hãm đổi mới” - ông Daisuke Kawai, Giám đốc Chương trình An ninh Kinh tế và Đổi mới Chính sách tại ĐH Tokyo (Nhật), nhận định.

Tình trạng dân số già hóa cũng góp phần: tỉ lệ người cao tuổi áp đảo giới trẻ dẫn đến thái độ dè dặt với công nghệ mới, lo ngại lừa đảo trực tuyến, ưa chuộng công nghệ truyền thống chiếm phần lớn trong xã hội Nhật.

Thái độ này phổ biến ở khắp nơi, khiến nhu cầu hoặc áp lực để Nhật chuyển đổi số ở mức thấp. Tương tự, các tổ chức lớn như ngân hàng, bệnh viện lại lo ngại việc chuyển đổi số sẽ gây gián đoạn dịch vụ của họ.

“Tại sao phải mua thiết bị máy tính đắt tiền và học cách dùng, khi máy fax vẫn ổn và ai ở Nhật cũng dùng? Càng lớn, thay đổi phần mềm càng khó” - ông Jonathan Coopersmith, GS. tại ĐH Texas A&M (Mỹ), nhận định.

Kết quả là một nghịch lý rõ rệt tồn tại ở đất nước này trong nhiều thập niên: Nhật mắc kẹt với công nghệ thế hệ cũ, ngay cả khi quốc gia này vẫn đang phát triển hàng đầu thế giới ở nhiều lĩnh vực khoa học.

Nghịch lý

Nhật không chỉ có ngành công nghiệp robot và hàng không vũ trụ đẳng cấp thế giới mà còn có hệ thống máy bán hàng tự động và cửa hàng tiện lợi dày đặc, giao thông công cộng dễ tiếp cận, và mạng lưới tàu siêu tốc Shinkansen phủ khắp đất nước.

Thế nhưng phải đến năm 2019, Tokyo Telemessage - công ty cuối cùng ở Nhật còn cung cấp dịch vụ máy nhắn tin - mới chính thức ngừng hoạt động, trong khi đã nhiều thập niên trôi qua kể từ lúc thiết bị này bị điện thoại di động thay thế.

Máy bán hàng tự động tại một góc phố ở Nhật. Ảnh: AFP

Việc chậm chuyển đổi số cũng đã gây ra các vấn đề rườm rà trong công việc giấy tờ. Ông Kawai chia sẻ rằng thủ tục mở tài khoản ngân hàng hoặc đăng ký nhà ở tại Nhật có thể yêu cầu con dấu hanko cùng các giấy tờ thông tin cá nhân - thứ phải trực tiếp đến chính quyền địa phương để xin.

Mãi đến tháng 5-2020, nhiều tháng sau khi đại dịch COVID-19 lan rộng toàn cầu, Bộ Y tế Nhật mới triển khai cổng thông tin trực tuyến để các bệnh viện báo cáo ca bệnh, thay vì dựa vào fax viết tay, điện thoại hoặc email, theo đài NHK.

Việc chuyển sang làm việc và học tập trực tuyến cũng khó khăn, do nhiều người chưa từng sử dụng các dịch vụ chia sẻ tài liệu trực tuyến hoặc công cụ họp qua video như Zoom.

Thậm chí, vào tháng 4-2022, thị trấn Abu thuộc tỉnh Yamaguchi (Nhật) đã vô tình chuyển toàn bộ số tiền quỹ hỗ trợ COVID-19 khoảng 322.000 USD vào tài khoản của một người đàn ông, do sai sót thông tin giữa đĩa mềm lẫn giấy yêu cầu gửi cho ngân hàng. Và khi chính quyền nhận ra thì người đàn ông này đã đánh bạc gần hết số tiền, theo NHK.

Tình hình tệ đến mức vào năm 2021, ông Takuya Hirai – khi đó là Bộ trưởng Chuyển đổi số – đã mô tả việc ứng phó đại dịch của Nhật là một “thất bại kỹ thuật số”.

Các cách giải quyết

Trước tình hình trên, Cơ quan Kỹ thuật số đã ra đời vào tháng 9-2021 nhằm đưa Nhật bắt kịp với cuộc đua chuyển đổi số của thời đại.

Ngay sau khi thành lập, cơ quan này đã khởi động hàng loạt sáng kiến như triển khai phiên bản thông minh của thẻ an sinh xã hội và thúc đẩy ứng dụng hạ tầng điện toán đám mây.

Tháng 7-2024, cơ quan này tuyên bố đã “chiến thắng trong cuộc chiến chống đĩa mềm”, loại bỏ hoàn toàn thiết bị lưu trữ lạc hậu này trong tất cả hệ thống máy tính của chính phủ Nhật. Đây dường như là một nỗ lực khổng lồ khi việc không sử dụng đĩa mềm đòi hỏi chính phủ phải bãi bỏ hàng nghìn quy định liên quan.

Mặc dù còn nhiều trục trặc, chính phủ Nhật vẫn tiếp tục cho thấy nỗ lực quyết liệt chuyển đổi số của mình, và điều này đã thúc đẩy các công ty trong nước nhanh chóng làm theo. Theo ông Kawai, nhiều doanh nghiệp đã thuê nhà thầu và tư vấn bên ngoài để chuyển đổi số và cải tổ hệ thống của họ.

“Họ thường nhiệt tình muốn tiến lên, nhưng không biết bắt đầu từ đâu. Nhiều đơn vị vẫn dùng hệ thống cũ đòi hỏi bảo trì liên tục, hoặc đã gần hết vòng đời. Nhiều trường hợp, đó là lúc họ tìm đến chúng tôi” - ông Masahiro Goto, thành viên nhóm tư vấn chuyển đổi số thuộc Viện Nghiên cứu Nomura (NRI), chia sẻ với CNN.

Nhiều doanh nghiệp Nhật đã thuê nhà thầu và tư vấn bên ngoài để chuyển đổi số và cải tổ hệ thống của họ. Ảnh: AFP

Thêm vào đó, các doanh nghiệp Nhật đang có xu hướng muốn phát triển năng lực để tự số hóa cho riêng mình.

“Về cơ bản, họ muốn tối ưu hoạt động, và tôi tin rằng họ muốn chủ động áp dụng công nghệ số như một cách để tồn tại. Suy cho cùng, dân số Nhật sẽ tiếp tục giảm, nên nâng cao năng suất là điều thiết yếu” - ông Goto nói thêm.

Triển vọng

Tuy vậy, quá trình chuyển đổi số vẫn vấp phải phản đối ở một số nơi. Những thứ gắn liền với truyền thống và phong tục như con dấu hanko cũng có thể sẽ khó loại bỏ hơn vì ý nghĩa văn hóa.

Ông Kawai cho rằng thành công chuyển đổi số tại Nhật sẽ phụ thuộc vào mức độ Cơ quan Kỹ thuật số thúc đẩy cải cách quy định, và việc các nhà lập pháp ưu tiên số hóa trong ngân sách tương lai đến đâu.

Hơn hết, Nhật vẫn đang trong thế rượt đuổi với sự phát triển kỹ thuật số nhanh chóng của thời đại, khi công nghệ mới liên tục ra đời ở các nơi khác trên thế giới.

“Đây sẽ là một thách thức kéo dài liên tục, vì công nghệ số năm 2025 sẽ khác so với năm 2030, 2035” - ông Coopersmith nhận định.

Tuy vậy, các chuyên gia vẫn tỏ ra lạc quan. Ông Kawai ước tính với tốc độ và động lực như hiện tại, Nhật có thể bắt kịp một số nước phương Tây trong 5 đến 10 năm nữa.

TRỌNG TẤN