Mảnh vân tay tố giác kẻ giết người sau 12 năm

Một đêm tháng 5/2012, trên sân ga Ilansky, vùng Krasnoyarsk Krai lạnh giá của nước Nga, một người đàn ông trung niên được phát hiện nằm bất động, đầu bê bết máu, không ai hay biết chuyện gì đã xảy ra. Theo dela.ru, vụ việc không có nhân chứng, không hình ảnh camera, không manh mối. Trong bóng tối dày đặc của đêm vùng Siberia, chỉ còn lại một mảnh vân tay vô danh bám hờ trên thanh gỗ gần thi thể.

Mảnh vân tay “lên tiếng”

Vụ án về cái chết của người đàn ông 46 tuổi nhanh chóng được khởi tố theo Điều 111, khoản 4 Bộ luật Hình sự Nga: cố ý gây thương tích nghiêm trọng dẫn đến tử vong. Nhưng sau nhiều tháng rà soát hiện trường, kiểm tra các đối tượng nghi vấn và thu thập lời khai từ dân lang thang xung quanh ga, kết quả mà cảnh sát thu được vẫn là con số 0 tròn trĩnh. Cảnh sát buộc phải đình chỉ điều tra. Người ta xếp hồ sơ vào tủ, như bao vụ án bị quên lãng khác. Chỉ có mảnh vân tay, vì chưa đủ cơ sở khai thác vào thời điểm đó, được bảo quản lại như một chút hy vọng mong manh còn sót.

Tình trạng nhậu nhẹt, say xỉn trên đường phố từng khá phổ biến ở Nga.

Phải mất 12 năm sau, mảnh vân tay ấy mới “lên tiếng”. Tháng 5/2024, trong chiến dịch tổng rà soát các vụ án tồn đọng, Ủy ban Điều tra Liên bang Nga quyết định mở lại hồ sơ vụ Ilansky, theo trang Bezformata. Công nghệ sinh trắc học khi ấy đã phát triển vượt bậc so với năm 2012. Một lần nữa, cảnh sát đưa mẫu dấu vân tay cũ vào hệ thống giám định mới. Và lần này, kết quả bất ngờ hiện ra: dấu vân tay trùng khớp với một người đàn ông 31 tuổi, hiện đang sống tại thành phố Kansk, là cháu ruột của nạn nhân.

Nghi phạm nhanh chóng bị bắt giữ. Không một lời chối cãi, anh ta thú nhận toàn bộ tội ác. Trong lời khai, anh ta kể lại đêm định mệnh khi mới 18 tuổi, cùng bạn bè uống rượu gần quảng trường nhà ga. Trong lúc rời nhóm đi vệ sinh phía sau tòa nhà hành chính, anh ta tình cờ gặp người chú ruột của mình, đang trong trạng thái say xỉn. Một cuộc tranh cãi nổ ra. Cảm xúc dồn nén, uất ức vì lối sống bê tha của chú, gã thanh niên dùng tay, chân và gậy đánh mạnh vào đầu nạn nhân. Người chú chết ngay tại chỗ. Hung thủ quay lại nhóm bạn như chưa hề rời đi. Các bạn trong nhóm đều xác nhận anh ta có mặt suốt buổi tối hôm đó. Chứng cứ ngoại phạm giả ấy đã giúp anh ta thoát tội suốt hơn một thập kỷ.

Vụ án tưởng chừng đã bị lãng quên. Nạn nhân chỉ là một người đàn ông vô gia cư, nghiện rượu, sống lang thang, không có thân thế đáng kể. Chính điều đó khiến hệ thống điều tra ngày ấy dễ dàng khép lại hồ sơ. Nhưng không phải mọi thứ đều chìm vào quên lãng. Một mảnh vân tay nhỏ, nếu được bảo quản cẩn thận, có thể chờ cả chục năm để trở thành chìa khóa phá án.

Trong buổi họp báo công bố kết quả, phát ngôn viên của Ủy ban Điều tra khu vực khẳng định: "Chúng tôi tin rằng không có vụ án nào là không thể phá. Đôi khi công lý đến muộn, nhưng nó luôn có cách xuất hiện”. Câu nói đó vang lên như một lời tuyên ngôn cho những vụ án lạnh đang nằm im lìm trong các kho hồ sơ pháp y khắp nước Nga.

Tuy nhiên, câu chuyện không chỉ dừng lại ở kỹ thuật điều tra. Nó đặt ra nhiều câu hỏi lớn: Vì sao nhóm bạn của nghi phạm lại dễ dàng làm chứng, dù biết có lúc anh ta rời đi? Vì sao một mạng người lại bị xem nhẹ chỉ vì nạn nhân sống dưới đáy xã hội? Và liệu có bao nhiêu vụ án khác vẫn đang chờ một tia sáng kỹ thuật để được khai sáng?

Ga Ilansky.

Papillon Systems, công ty cung cấp công nghệ phân tích vân tay được sử dụng trong vụ án, cho biết mẫu vân tay trên thực tế là một mảnh rất nhỏ, bị vỡ và từng không thể đối chiếu bằng hệ thống cũ. Nhưng hệ thống sinh trắc học mới của họ cho phép phân tích các đặc điểm riêng lẻ từ mảnh vỡ, đối chiếu với hàng triệu hồ sơ sinh trắc học trong vài phút. Đây không chỉ là chiến thắng của điều tra viên, mà còn là minh chứng cho tiềm năng to lớn của công nghệ trong lĩnh vực pháp y.

Công nghệ được sử dụng là hệ thống quét và tái lập vân tay từ các mảnh rời, vốn trước đây không thể xử lý do hình ảnh không đủ rõ ràng hoặc không đầy đủ điểm đặc trưng. Nhưng với thuật toán trí tuệ nhân tạo (AI) học sâu, kết hợp cùng cơ sở dữ liệu sinh trắc học quốc gia được cập nhật liên tục, các chuyên gia pháp y hiện đại có thể tái dựng gần như chính xác toàn bộ dấu vân tay chỉ từ một phần rất nhỏ. Trong vụ Ilansky, chính khả năng này đã tạo bước ngoặt: từ một mảnh dấu vết từng bị cho là vô ích, cảnh sát lần ra được nghi phạm chỉ trong vòng vài giờ kể từ khi khớp dữ liệu.

Theo Papillon Systems, Nga hiện có hơn 70 trung tâm giám định vân tay kỹ thuật số đang vận hành đồng bộ, cho phép chia sẻ dữ liệu tức thời giữa các tỉnh thành. Đây là một phần trong chương trình hiện đại hóa ngành điều tra do nhà nước tài trợ, với mục tiêu xử lý dứt điểm hàng ngàn vụ án "lạnh" tồn đọng từ thập niên trước. Việc áp dụng công nghệ không chỉ rút ngắn thời gian phá án mà còn giảm thiểu sai sót trong nhận diện nghi phạm.

Hiện tại, nghi phạm đã bị truy tố và chờ ngày ra tòa. Theo luật Nga, mức án có thể lên tới 15 năm tù giam. Đó là cái giá của 12 năm sống giả tạo, và cũng là thông điệp dẫu công lý có thể bị trì hoãn, nó không bao giờ bị lãng quên.

Dư âm

Vụ án Ilansky đã khép lại. Nhưng dư âm của nó vẫn còn: một sự thật được hé lộ sau 12 năm, một bài học về đạo đức điều tra, và một niềm tin rằng không ai có thể mãi mãi trốn trong bóng tối nếu sự thật vẫn còn được theo đuổi.

Vì một số lý do, cơ quan công tố Nga không công bố danh tính nạn nhân và nghi phạm. Nghi phạm, khi bị bắt vào năm 2024, đã là một người đàn ông trưởng thành, 31 tuổi, có công việc ổn định ở thành phố Kansk. Nhưng cách đây 12 năm, anh ta mới chỉ là một thiếu niên vừa bước sang tuổi 18, một độ tuổi đủ để chịu trách nhiệm hình sự nhưng vẫn chưa hoàn toàn định hình về nhân cách. Trong lời khai, nghi phạm cho biết mình lớn lên trong một gia đình nhiều bất ổn. Cha mất sớm, mẹ phải làm nhiều nghề để nuôi hai anh em. Người chú, nạn nhân của vụ án, là em trai của cha anh ta, nhưng lại là nỗi xấu hổ của cả gia đình: nghiện rượu, thất nghiệp, thường xuyên ăn vạ và xin tiền chị dâu, đôi lúc còn mang chuyện riêng trong nhà đi kể với hàng xóm.

Theo hồ sơ điều tra, có ít nhất ba lần người chú đánh nhau với mẹ của nghi phạm vì xin tiền không được. Trong một lần say xỉn, ông ta còn dọa đốt nhà. Mâu thuẫn đó dồn nén suốt nhiều năm, để rồi trong khoảnh khắc ngẫu nhiên và đầy tính bùng nổ tại sân ga Ilansky, sự uất ức được tích tụ lâu ngày đã hóa thành một hành vi bạo lực không thể đảo ngược.

Một góc thị trấn Ilansky.

Sau vụ án, nghi phạm tiếp tục sống tại Kansk, cư xử bình thường, chăm chỉ làm việc. Anh ta không có tiền án tiền sự, không gây gổ, không vi phạm pháp luật. Nhưng có một chi tiết đáng chú ý: trong suốt hơn 10 năm, anh ta không bao giờ nhắc đến người chú, cũng không quay lại ga Ilansky, dù nơi đó từng là điểm đến quen thuộc của gia đình. Có thể sự im lặng đó là cách anh ta tự trốn chạy khỏi tội lỗi. Nạn nhân, người đàn ông 46 tuổi từng là công nhân đường sắt, là nhân vật không ai tiếc thương, không ai nhắc tới trong suốt hơn một thập kỷ sau khi chết. Nhưng khi vụ án được phá, những mảnh ghép trong cuộc đời người đàn ông ấy dần được lắp lại.

Theo hồ sơ hành chính cũ, ông từng làm công nhân kỹ thuật tại một nhà máy chế biến gỗ ở vùng Irkutsk. Sau khi bị sa thải vì vi phạm kỷ luật (nghi do uống rượu trong giờ làm), ông rời về Ilansky sống với anh trai và chị dâu một thời gian, rồi lang bạt, không nghề nghiệp, không nơi cư trú cố định. Nhiều người từng gặp ông tại khu vực quanh ga kể lại rằng ông có lúc rất tỉnh táo, có lúc thì la hét giữa đường, có lần còn nằm co ro dưới ghế chờ tàu giữa mùa đông -40 độ C. Người ta coi ông như “ma men” quanh ga, có mặt nhưng không ai để tâm.

Chính vì sự hiện diện "vô hình" đó, khi ông chết, cảnh sát cũng không tìm được ai thật sự quan tâm. Không có ai yêu cầu khám nghiệm lại tử thi. Không có ai đến nhận thi thể trong suốt hơn 3 tuần. Một cái chết âm thầm, đúng như cuộc sống của ông, bên lề xã hội. Nhưng giờ đây, người ta buộc phải nhìn nhận lại: mạng sống đó vẫn là một mạng người, vẫn cần được điều tra, vẫn có quyền được bảo vệ dù ông là kẻ lang thang, nghiện rượu, bị xã hội lãng quên.

Một tượng đài tàu hỏa được đặt gần ga Ilansky, nơi vụ án xảy ra.

Công nghệ mới

Nếu như yếu tố con người khiến vụ án Ilansky chìm trong bóng tối 12 năm, thì chính công nghệ đã thắp lại ánh sáng cho cuộc điều tra. Công nghệ mà Papillon Systems triển khai được gọi là AFIS thế hệ mới (Automated Fingerprint Identification System, hay hệ thống nhận diện vân tay tự động hóa), tích hợp các thuật toán học sâu (deep learning) để xử lý hình ảnh dấu vân tay rời rạc, vỡ vụn. Vấn đề lớn nhất với mẫu vật trong vụ án Ilansky là: dấu vân tay quá nhỏ, không đủ điểm đặc trưng theo chuẩn so sánh truyền thống. Nhưng AI hiện nay không còn cần đủ 12 hay 16 điểm giống nhau như phương pháp cũ. Thay vào đó, nó phân tích toàn bộ cấu trúc vi mô, như lỗ chân lông, nếp gấp, độ dày đường vân - những thứ không thể làm giả và mang tính cá nhân tuyệt đối.

Sau đó, hệ thống truy xuất theo thời gian thực từ cơ sở dữ liệu sinh trắc học quốc gia. Ở Nga, đây là một kho dữ liệu đồ sộ, được xây dựng từ năm 2010 và cập nhật thường xuyên bởi các cơ quan hành chính, y tế, giao thông, xuất nhập cảnh... Khi dấu vân tay trùng khớp với nghi phạm tại Kansk, người từng lấy dấu khi làm căn cước công dân, kết quả gần như là chắc chắn. Quan trọng hơn cả là thời gian xử lý: chỉ vài phút để hệ thống quét, phân tích và đưa ra kết quả xác suất cao nhất. Việc này từng tốn vài tuần trong hệ thống cũ.

Papillon Systems cũng cho biết, họ đang phát triển khả năng tái lập vân tay từ các bề mặt khó như gỗ thô, vải, sắt rỉ, và từng thành công trong các thử nghiệm trên vật chứng tồn kho từ năm 1994. Điều này mở ra khả năng hồi sinh cả những vụ án tưởng đã "chết" từ 3 thập kỷ trước.

Nguyễn Xuân Thủy