Mô hình đổi pin xe điện được thực hiện như thế nào trên thế giới?

Một người phụ nữ đang sạc pin cho xe tay ga điện của mình tại trạm sạc Gogoro ở Đài Bắc, Đài Loan.

Trong bức tranh chuyển đổi xanh toàn cầu, phương tiện giao thông điện được xem là giải pháp tất yếu. Tuy nhiên, câu hỏi “sạc pin ở đâu, trong bao lâu” luôn là trở ngại khiến nhiều người dùng còn do dự. Đổi pin xe điện – chỉ vài phút là có thể tiếp tục hành trình – đang được nhiều quốc gia áp dụng như một giải pháp trực diện. Những kinh nghiệm từ Trung Quốc, Đài Loan hay Ấn Độ cho thấy mô hình này có thể mở ra lối đi mới cho Việt Nam.

Ở Trung Quốc, nơi thị trường xe điện lớn nhất thế giới, mô hình đổi pin được triển khai mạnh mẽ nhất ở phân khúc ô tô. Hãng xe Nio đã xây dựng hơn 1.300 trạm đổi pin, ghi nhận hàng triệu lượt đổi mỗi năm. Tại các trạm hiện đại, tài xế chỉ việc lái xe vào, toàn bộ quá trình tháo – lắp pin do robot thực hiện, hoàn tất trong ba đến năm phút. Lợi ích thấy rõ là tiết kiệm thời gian, đồng thời pin được quản lý tập trung, sạc vào giờ thấp điểm để giảm áp lực cho lưới điện. Tuy nhiên, Trung Quốc cũng đối mặt với khó khăn lớn: mỗi hãng sử dụng một loại pin khác nhau, chưa có tiêu chuẩn thống nhất. Điều này khiến mạng đổi pin chưa thể phục vụ đa dạng thương hiệu, làm hạn chế tốc độ mở rộng.

Đài Loan lại tạo dấu ấn với xe hai bánh điện – phương tiện phổ biến trong đô thị. Công ty Gogoro đã phủ sóng hơn 2.000 trạm đổi pin gọi là GoStation trên khắp hòn đảo. Người dùng có thể đổi pin ngay tại cửa hàng tiện lợi, bãi gửi xe hay trạm xăng cũ. Chỉ sau vài năm, hệ thống đã phục vụ hàng trăm nghìn khách hàng với hơn 175 triệu lượt đổi pin. Điểm mấu chốt nằm ở chuẩn pin thống nhất: nhiều hãng xe máy điện khác nhau đều có thể dùng pin của Gogoro. Điều này tạo ra một hệ sinh thái mở, giúp mạng lưới phát triển nhanh chóng và trở thành một phần quen thuộc trong đời sống đô thị.

Ấn Độ, với đặc thù lượng xe giao hàng và xe ba bánh chở khách khổng lồ, chọn cách bắt đầu từ nhóm phương tiện này. Chính phủ khuyến khích bằng cách đưa ra gói hỗ trợ tài chính, yêu cầu tuân thủ tiêu chuẩn an toàn và lộ trình tái chế pin. Với những người lái xe công nghệ, việc đổi pin trong vài phút thay vì chờ sạc cả giờ đồng hồ mang lại lợi ích kinh tế rõ rệt. Nhờ đó, mô hình đổi pin nhanh chóng được chấp nhận ở các đô thị lớn như Delhi, Bangalore. Cách làm này cho thấy một hướng đi khả thi: bắt đầu từ những nhóm phương tiện chạy nhiều, có nhu cầu cấp thiết, rồi mới mở rộng sang đại chúng.

Một trạm đổi pin ô tô tại Trung Quốc.

Nhìn từ các kinh nghiệm quốc tế, đổi pin đem lại nhiều lợi thế rõ rệt. Trước hết, người dùng tiết kiệm thời gian, giảm lo ngại “hết điện giữa đường”. Doanh nghiệp thì có thể quản lý pin hiệu quả hơn, chủ động thay thế, tái sử dụng và tái chế. Đồng thời, nếu xây dựng theo chuẩn mở, mạng đổi pin có thể phục vụ đa thương hiệu, mở rộng nhanh chóng. Nhưng rào cản cũng không nhỏ: vốn đầu tư xây trạm và kho pin rất lớn; việc bảo đảm an toàn phòng cháy và quy trình tháo – lắp đòi hỏi kỹ thuật cao; khung pháp lý về quyền sở hữu pin, bảo hành và trách nhiệm khi sự cố xảy ra vẫn còn thiếu ở nhiều nước.

Với Việt Nam, nơi xe máy chiếm phần lớn phương tiện giao thông, đổi pin có thể trở thành chìa khóa để thúc đẩy sử dụng xe điện. Một số doanh nghiệp nội địa đã thí điểm đặt tủ đổi pin ở khu dân cư, trung tâm thương mại, cho phép đổi trong vài phút. Một tập đoàn lớn công bố kế hoạch xây dựng hàng chục nghìn điểm sạc và đổi pin trong vài năm tới, cho thấy tham vọng phủ sóng hạ tầng trên toàn quốc. Tại Hà Nội và TP.HCM, chính quyền cũng đang kêu gọi đầu tư trạm đổi pin để giải quyết vấn đề quỹ đất hạn hẹp cho bãi sạc. Tuy nhiên, đến nay Việt Nam vẫn chưa có bộ tiêu chuẩn quốc gia cho pin đổi, khiến mỗi doanh nghiệp một kiểu, khó tạo ra hệ sinh thái chung.

Để mô hình đổi pin phát huy hiệu quả, Việt Nam cần đi theo lộ trình rõ ràng. Trước hết là ban hành tiêu chuẩn pin cho xe hai bánh – từ kích thước, đầu nối điện đến yêu cầu an toàn. Có tiêu chuẩn chung, nhiều hãng xe mới có thể cùng sử dụng một hệ thống đổi pin. Song song là khung pháp lý về quyền sở hữu pin: người dùng mua xe nhưng thuê pin, vậy trách nhiệm bảo hành, xử lý khi pin hỏng sẽ thuộc về ai? Những câu hỏi này cần được trả lời bằng quy định cụ thể.

Ở giai đoạn đầu, Nhà nước có thể hỗ trợ doanh nghiệp bằng các gói tín dụng ưu đãi hoặc miễn giảm thuế nhập khẩu thiết bị, nhưng phải gắn với điều kiện sử dụng chuẩn mở. Các thành phố lớn nên chọn một số khu vực để thí điểm, ưu tiên đội xe giao hàng, xe công nghệ, vì đây là nhóm dễ nhìn thấy lợi ích ngay lập tức. Khi mô hình chứng minh được tính hiệu quả, việc mở rộng ra toàn quốc sẽ thuận lợi hơn.

Ngoài ra, cần tính tới bài toán năng lượng. Nếu tất cả pin đều được sạc cùng lúc, lưới điện sẽ bị quá tải. Do đó, trạm đổi pin phải có hệ thống quản lý thông minh, sạc vào giờ thấp điểm, thậm chí kết hợp với năng lượng mặt trời ở một số vị trí phù hợp. Vấn đề vòng đời pin cũng quan trọng không kém: khi dung lượng suy giảm, pin cần được đưa vào sử dụng tĩnh như lưu trữ điện cho tòa nhà, trước khi tái chế vật liệu theo quy chuẩn môi trường.

Đổi pin không phải “chiếc đũa thần” giải quyết ngay mọi vấn đề của xe điện, nhưng nếu được triển khai hợp lý, đây sẽ là mảnh ghép quan trọng trong bức tranh giao thông xanh. Kinh nghiệm từ Trung Quốc, Đài Loan, Ấn Độ cho thấy chìa khóa thành công nằm ở tiêu chuẩn chung, sự hỗ trợ ban đầu của Nhà nước và cách chọn đúng nhóm người dùng để thí điểm. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi, điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện thực tế để đẩy nhanh lộ trình giảm phát thải trong giao thông.

Duy Khánh