Muốn làm chủ công nghệ, ngành bán dẫn Việt Nam phải làm gì?

Phân tích từ Tiến sĩ Bùi Xuân Minh, trưởng nhóm nghiên cứu thiết kế bán dẫn và Công nghiệp 4.0 tại RMIT Việt Nam, cho thấy đây là "thời điểm then chốt" mà những quyết định ngày hôm nay sẽ định hình vị thế của Việt Nam trong nửa thế kỷ tới.

Thực trạng: Đã có chỗ đứng nhưng cần củng cố vững vàng

Việt Nam đã thu hút được sự hiện diện của những "ông lớn" công nghệ toàn cầu như Intel, Samsung, Qualcomm, Renesas, Synopsys, Marvel và Faraday. Con số 6,16 tỉ USD giá trị ngành công nghiệp bán dẫn dự kiến cuối năm 2024 là một thành tựu đáng ghi nhận, phản ánh sức hút ngày càng tăng của Việt Nam trong chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu.

Tuy nhiên, như TS. Bùi Xuân Minh chỉ ra, Việt Nam vẫn "ở cấp bậc thấp trong chuỗi cung ứng chất bán dẫn toàn cầu, với phần lớn hoạt động tập trung vào khâu lắp ráp, kiểm thử và đóng gói". Thực tế này hạn chế nghiêm trọng khả năng nắm bắt giá trị gia tăng cao - những phân khúc thực sự tạo ra lợi nhuận và quyền lực công nghệ.

Điều đáng lo ngại hơn là Việt Nam "vẫn chưa có nhà máy chế tạo tấm bán dẫn trong nước". Đây không chỉ là vấn đề về công suất sản xuất mà còn là về khả năng làm chủ công nghệ cốt lõi. Không có nhà máy chế tạo tấm bán dẫn đồng nghĩa với việc Việt Nam không thể tiến vào "các phân khúc có giá trị gia tăng cao như thiết kế chip và sản xuất tiên tiến".

Bộ ba thách thức: Nhân lực, hạ tầng và hệ sinh thái

TS. Bùi Xuân Minh đã chỉ ra ba trở ngại lớn mà Việt Nam cần vượt qua. Đầu tiên là "thiếu hụt nhân lực chất lượng cao" - một thách thức không dễ giải quyết trong ngắn hạn. Ngành bán dẫn đòi hỏi đội ngũ kỹ sư có kiến thức chuyên sâu về vi điện tử, vật lý bán dẫn và thiết kế vi mạch - những lĩnh vực vốn không phổ biến trong hệ thống giáo dục Việt Nam.

Thứ hai là "hạ tầng nghiên cứu và hệ thống hậu cần chuyên biệt, từ nguồn điện ổn định đến nguyên liệu đạt chuẩn sản xuất chip". Đây là những yêu cầu kỹ thuật cực kỳ khắt khe - một nhà máy sản xuất chip hiện đại cần nguồn điện ổn định 24/7, nước siêu tinh khiết và môi trường sạch cấp độ phòng thí nghiệm.

Thứ ba và có lẽ quan trọng nhất, là thiếu một "hệ sinh thái tích hợp đầy đủ". TS. Bùi Xuân Minh nhấn mạnh: "Để có thể cạnh tranh, chúng ta không chỉ cần vốn đầu tư. Chúng ta cần những chính sách toàn diện, khung pháp lý mạnh mẽ về sở hữu trí tuệ và một hệ sinh thái tích hợp đầy đủ để thúc đẩy đổi mới sáng tạo".

Tín hiệu tích cực từ chính phủ

Dù còn nhiều thách thức, những động thái gần đây của Chính phủ cho thấy quyết tâm mạnh mẽ. Việc thành lập Ban chỉ đạo quốc gia do Thủ tướng đứng đầu thể hiện sự ưu tiên chính trị cao nhất dành cho ngành bán dẫn. Đây không chỉ là tín hiệu với trong nước mà còn là thông điệp mạnh mẽ gửi đến các nhà đầu tư quốc tế về sự nghiêm túc của Việt Nam.

Chính phủ Việt Nam có tầm nhìn 3 giai đoạn cho ngành bán dẫn Việt Nam

Kế hoạch chiến lược đào tạo 50.000 kỹ sư bán dẫn từ nay đến năm 2030 là mục tiêu đầy tham vọng nhưng cần thiết. Con số này phản ánh nhận thức đúng đắn về quy mô nguồn nhân lực cần thiết để xây dựng một ngành công nghiệp bán dẫn có sức cạnh tranh.

Như TS. Bùi Xuân Minh khẳng định: "Chúng ta đang bước vào giai đoạn mang tính quyết định. Với các động thái đúng đắn ngay từ bây giờ, Việt Nam có thể trở thành thế lực đáng gờm trong cuộc đua bán dẫn ở khu vực Đông Nam Á".

Bối cảnh địa chính trị đang tạo ra cơ hội lịch sử cho Việt Nam. Căng thẳng thương mại và nhu cầu đa dạng hóa chuỗi cung ứng đang buộc các tập đoàn công nghệ phải tìm kiếm lựa chọn thay thế cho các công ty ở hai bờ eo biển Đài Loan. Việt Nam, với vị trí địa lý thuận lợi, ổn định chính trị và chi phí cạnh tranh, đang "nhanh chóng nắm bắt cơ hội".

Điều đáng mừng là xu hướng đầu tư đang thay đổi. "Chúng ta chứng kiến sự đầu tư nhiều hơn vào nghiên cứu và phát triển, chứ không chỉ dừng ở lắp ráp", TS. Bùi Xuân Minh chia sẻ. Các tập đoàn như Synopsys, Renesas và Marvel đang mở rộng hoạt động R&D tại Việt Nam, từ thiết bị y tế đến trung tâm dữ liệu - dấu hiệu cho thấy Việt Nam đang được tin tưởng hơn về năng lực công nghệ.

Công nghệ tiên phong là cơ hội bứt phá

Việt Nam không cần phải bắt đầu từ con số không trong mọi lĩnh vực. Một số công nghệ tiên phong đang mở ra cơ hội cho các quốc gia đến sau như điện toán bộ nhớ - "một giải pháp có thể giúp giảm đáng kể mức tiêu thụ năng lượng của phần cứng AI". Đây là lĩnh vực tương đối mới mà Việt Nam có thể tập trung phát triển để tạo lợi thế cạnh tranh.

Chip lượng tử cho mật mã học và dược phẩm là một hướng đi khác. Dù còn ở giai đoạn sơ khai, việc đầu tư sớm vào những công nghệ này có thể giúp Việt Nam không bị bỏ lại phía sau trong làn sóng công nghệ tiếp theo.

Các công cụ thiết kế chip từ Cadence, Synopsys và Siemens cũng đang "tái định nghĩa tốc độ và hiệu quả chi phí trong quá trình chế tạo chip". Việc làm chủ những công cụ này có thể là bước đệm để Việt Nam tiến vào lĩnh vực thiết kế chip - phân khúc có giá trị cao hơn nhiều so với lắp ráp.

Việt Nam có triển vọng là trung tâm bán dẫn tại khu vực

Dù triển vọng tươi sáng, TS. Bùi Xuân Minh không ngại đưa ra lời cảnh báo thẳng thắn: "Nếu không đầu tư thực chất vào nhân lực, hạ tầng và bảo vệ sở hữu trí tuệ, chúng ta có nguy cơ bỏ lỡ mất cơ hội vàng".

Lịch sử công nghệ toàn cầu đầy rẫy những ví dụ về các quốc gia có tiềm năng nhưng không thể chuyển hóa thành thành công do thiếu chiến lược dài hạn, đầu tư không bền vững hoặc chính sách không nhất quán. Việt Nam cần tránh rơi vào những bẫy tương tự.

TS. Bùi Xuân Minh nhấn mạnh: "Việc đào tạo kỹ sư là chưa đủ. Chúng ta cần một chiến lược phối hợp, trong đó chính phủ, doanh nghiệp và các trường đại học cần chung tay hành động". Đây là lời nhắc nhở về tính phức tạp của thách thức - không có giải pháp đơn lẻ nào có thể giải quyết mọi vấn đề.

Ba trụ cột: Chính phủ, Doanh nghiệp, Giáo dục

TS. TS. Bùi Xuân Minh nhấn mạnh đã vạch ra vai trò cụ thể của từng bên liên quan. Chính phủ cần "đóng vai trò dẫn dắt trong việc xây dựng chính sách ưu đãi và hạ tầng kỹ thuật". Ngoài các ưu đãi thuế và tài trợ vốn, điều quan trọng là "đầu tư vào một nhà máy chế tạo bán dẫn quốc gia" - một bước đi táo bạo nhưng cần thiết để Việt Nam có thể làm chủ công nghệ cốt lõi.

Các khung pháp lý về bảo vệ sở hữu trí tuệ và thỏa thuận chuyển giao công nghệ với "những tập đoàn hàng đầu như TSMC hay GlobalFoundries" cũng đóng vai trò then chốt. Không có bảo vệ sở hữu trí tuệ mạnh mẽ, các tập đoàn sẽ ngần ngại chuyển giao công nghệ tiên tiến.

Tiến sĩ Bùi Xuân Minh, trưởng nhóm nghiên cứu thiết kế bán dẫn và Công nghiệp 4.0 tại Đại học RMIT Việt Nam

Doanh nghiệp, đặc biệt là các tập đoàn trong nước như Viettel và FPT, cần được "thúc đẩy hợp tác với các tập đoàn bán dẫn hàng đầu thế giới như Intel, Samsung, Cadence, Synopsys, TSMC". Đây là con đường tắt để "thúc đẩy chuyển giao tri thức và tiến bộ công nghệ".

Giáo dục là nền tảng của mọi thứ. Việt Nam cần "tích hợp các môn học như thiết kế vi mạch, vi điện tử và vật lý bán dẫn vào chương trình đào tạo". Quan trọng hơn là "xây dựng mối liên kết chặt chẽ giữa giới học thuật và doanh nghiệp để đào tạo ra nguồn nhân lực sẵn sàng cho công việc thực tế".

Thông điệp cho thế hệ trẻ

Lời khuyên của TS. Bùi Xuân Minh dành cho giới trẻ hướng đến ngành bán dẫn mang tính thiết thực cao: "Hãy học hỏi không ngừng và linh hoạt thích nghi. Ngành công nghiệp bán dẫn thay đổi rất nhanh và những ai giữ được sự tò mò, đức tính khiêm tốn và sáng tạo sẽ là người dẫn dắt tương lai ngành bán dẫn Việt Nam".

Thông điệp này phản ánh bản chất của ngành công nghiệp bán dẫn - nơi kiến thức nhanh chóng trở nên lỗi thời và khả năng học hỏi liên tục quan trọng hơn kiến thức hiện có. Đây cũng là lời nhắc nhở rằng thành công trong lĩnh vực này đòi hỏi không chỉ kỹ năng kỹ thuật mà còn cả thái độ học tập và tinh thần sáng tạo.

Cuối cùng, TS. Bùi Xuân Minh khẳng định: "Hướng tới 2050, hành trình ngành bán dẫn Việt Nam có thể không rầm rộ như cuộc chuyển dịch của các công nghệ khác, nhưng lại mang ý nghĩa sống còn". Trong cuộc đua công nghệ toàn cầu, các quốc gia không làm chủ được công nghệ bán dẫn sẽ luôn phụ thuộc vào người khác. Ngược lại, những quốc gia nắm được công nghệ này sẽ có quyền lực và sự độc lập công nghệ thực sự.

Bùi Tú