Người xưa chống nóng thế nào khi chưa có điều hòa?

Khus ki tatti: Hệ thống làm mát tự động của Ấn Độ

Hàng nghìn năm qua, con người đã biết cách làm mát không gian sống bằng những phương pháp cơ bản như tạo gió lùa, dùng rèm cản nắng hay sử dụng quạt. Tuy nhiên, người Ấn Độ đã phát triển ý tưởng này lên một tầm cao mới với "khus ki tatti". Đây là những tấm thảm đặc biệt được dệt từ rễ cây cỏ vetiver (hương bài). Chúng được phủ lên cửa ra vào và cửa sổ, sau đó liên tục được phun nước. Khi nước bay hơi, nó sẽ hấp thụ nhiệt từ không khí, làm mát căn phòng một cách hiệu quả.

Điểm đặc biệt và thông minh của hệ thống này là cơ chế tự động cung cấp nước. Thay vì phải phun nước thủ công liên tục, người Ấn Độ đã tích hợp hai bình chứa nước ở phía trên và dưới tấm thảm. Nước từ bình dưới sẽ dâng lên nhờ hiệu ứng mao dẫn và nhỏ giọt vào bình trên. Khi bình trên tích đủ lượng nước, trọng lực sẽ khiến nó lật ngược, đổ nước xuống tấm thảm và lặp lại chu trình. Đây là một "cỗ máy" gần như chuyển động vĩnh cửu, chỉ cần lưu ý châm thêm nước định kỳ.

Tháp gió Badgir: "Điều hòa" tự nhiên

Badgir là những tòa tháp thông gió cao, đóng vai trò như "điều hòa không khí" thụ động cho các tòa nhà. Chúng dẫn những luồng gió nhẹ nhất vào bên trong, đồng thời đẩy không khí nóng ra ngoài, tạo sự thông thoáng và mát mẻ.

Hiệu quả của badgir còn được nâng cao khi kết hợp với kênh dẫn nước ngầm "kariz". Không khí nóng đi qua kariz sẽ được làm mát bằng hơi nước trước khi vào nhà. Sau đó, khí mát này sẽ thoát ra ngoài qua badgir, mang theo nhiệt. Nhiều badgir vẫn hoạt động hiệu quả tại Iran ngày nay, giúp tiết kiệm năng lượng đáng kể.

Badgir dài 34 mét trong khu vườn Dolat Abad, Iran/Nguồn: Getty

Yakhchal: Hầm băng khổng lồ

Bên cạnh badgir, các nhà xây dựng Ba Tư còn tạo ra yakhchal – những kho chứa khổng lồ có khả năng lưu trữ băng trong nhiều tháng. Đây là những công trình hình nón độc đáo, với một lỗ nhỏ trên đỉnh và một hốc sâu dưới sàn, có hình dạng giống như một quả trứng hoặc một cái bình ngược.

Khả năng cách nhiệt vượt trội của yakhchal được đảm bảo bởi những bức tường rất dày và chính hình dạng đặc biệt của tòa nhà. Cấu trúc này tạo ra một lớp hơi lạnh phía trên lớp băng bên trong, ngăn chặn sự truyền nhiệt từ bên ngoài vào. Đặc biệt, nếu yakhchal được tích hợp với badgir, chúng có thể tự tích tụ băng ngay bên trong trong suốt những tháng mùa đông, thay vì phải vận chuyển từ nơi khác đến.

Đây là thiết bị bảo quản đá lạnh, thực phẩm của người Ba Tư cổ đại/Ảnh: News

Ngành công nghiệp nước đá trước khi có điện

Trước khi điện được phát minh, nhiều quốc gia đã biết cách tích trữ nước đá vào mùa đông để sử dụng vào mùa hè. Vào thế kỷ XIX, ngành kinh doanh nước đá phát triển mạnh mẽ, đạt quy mô lớn. Người ta đã biết cách vận chuyển băng từ các vùng lạnh ở phương Bắc đến các vùng ấm hơn ở phương Nam bằng những con tàu đặc biệt. Các khối băng lớn được lưu trữ trong những cơ sở bảo ôn được xây dựng riêng. Từ đó, nước đá được phân phối tới các nhà máy công nghiệp, lò mổ, nhà hàng, quán bar, và thậm chí còn được bán trên các đường phố.

Dĩ nhiên, trong quá trình vận chuyển, băng bị tan chảy, dẫn đến hao hụt từ 20% đến 50%. Ở Mỹ, vào cuối thế kỷ XIX, ngành buôn bán bông là lớn nhất, nhưng kinh doanh nước đá vẫn mang lại lợi nhuận đáng kể, với hàng triệu tấn băng được vận chuyển mỗi năm.

Người xưa dùng đá để giải nhiệt mùa hè/Ảnh: History

Cửa sổ đón gió

Cửa sổ đôi (double-hung window), gồm hai khung kính có thể trượt lên xuống độc lập theo chiều dọc, là một thiết kế cổ xưa giúp làm mát ngôi nhà. Loại cửa sổ này tận dụng nguyên lý đối lưu tự nhiên: không khí nóng thoát ra ở phía trên, trong khi không khí mát từ bên dưới được hút vào. Cửa sổ càng cao thì luồng gió đối lưu càng mạnh, vì thế vào cuối thế kỷ XIX, cửa sổ được xây ngày càng cao hơn.

Người xưa thường xây nhà dựa vào hướng gió và ánh sáng mặt trời để tận dụng gió tự nhiên, đồng thời tránh gió lạnh từ hướng Bắc. Ở những vùng khí hậu ấm áp, nhà được thiết kế sao cho cửa ra vào và cửa sổ thẳng hàng, giúp luồng gió lưu thông dễ dàng.

Du lịch hè

Từ thế kỷ 17, nhiều gia đình sống ở trung tâm Long Island (Mỹ) đã rời nhà để đến sống trong những túp lều nhỏ ven biển mỗi khi hè đến. Họ vừa tránh nóng, vừa đánh cá kiếm sống.

Giữa thế kỷ 19, tầng lớp thượng lưu sống ở thành thị bắt đầu dựng biệt thự nghỉ hè ở vùng núi hoặc ven biển. Đến những năm 1920, tầng lớp trung lưu và người lao động cũng tìm đến những cabin nhỏ hoặc nhà nghỉ để tránh cái nóng thành phố. Khi ôtô trở nên phổ biến, trào lưu du lịch mùa hè bắt đầu nở rộ.

Quạt tay

Quạt cầm tay từng là biểu tượng của địa vị xã hội, đặc biệt là trong thế kỷ 19. Nó vừa làm mát, vừa thời trang, nghi lễ tôn giáo và giao tiếp xã hội.

Đến cuối thế kỷ 19, quạt giấy in quảng cáo hoặc hình ảnh ứng cử viên chính trị được phát miễn phí và trở nên phổ biến rộng rãi. Dù làm bằng lụa hay giấy báo cũ, quạt tay là vật bất ly thân giúp làm mát hiệu quả trong mùa hè.

Phương Anh