Nhà giáo 5 lần được tặng danh hiệu 'Dũng sĩ diệt Mỹ'

Làm thơ, viết nhật ký và… đánh giặc

Thăm nhà giáo Nguyễn Quang Khuyên ngày trung tuần tháng 12/2025, tôi không khỏi bất ngờ khi thấy người cựu binh sắp sang tuổi 81, trên đầu còn găm 2 mảnh đạn thời chiến nhưng vẫn nhanh nhẹn và mẫn tiệp lạ thường. Ông khoe: “Tôi vừa có buổi nói chuyện truyền thống cách mạng cho gần 2 nghìn học sinh Trường Trung học phổ thông Nguyễn Du ở phường Kinh Bắc. Tôi rất vui vì hoạt động này đã thu hút sự quan tâm đặc biệt của thế hệ trẻ. Nhiều em học sinh đã chủ động xin số điện thoại và chữ ký khiến tôi rưng rưng xúc động. Đây là niềm vinh dự tự hào của những người lính cụ Hồ trong thời bình chúng tôi”.

Ông Nguyễn Quang Khuyên giới thiệu bức ảnh thời trai trẻ và Giấy chứng nhận danh hiệu "Dũng sĩ diệt Mỹ" đã ngả màu thời gian.

Câu chuyện thời chiến của cựu binh Nguyễn Quang Khuyên rất sâu sắc, ly kỳ và đáng trân trọng. Ông vốn là giáo viên Văn - Sử, dạy học từ năm 1964 tại Trường cấp 2 Quang Trung, nay thuộc xã Quang Trung (tỉnh Bắc Ninh). Là giáo viên trẻ giàu năng lực và sôi nổi trong các phong trào, đầu năm 1968, thầy giáo Khuyên vinh dự được đứng trong hàng ngũ của Đảng. Cùng thời điểm ấy, Ty Giáo dục Hà Bắc thành lập Đại đội Ngô Gia Tự 2 (ngày 18/2/1968), đây là đơn vị giáo dục đặc biệt gồm các thầy giáo cấp 1,2,3 của tỉnh nhận nhiệm vụ vào chiến trường miền Nam. Là đảng viên, thầy giáo Khuyên viết đơn xung phong với tâm niệm vào chiến trường, được chết là vinh quang nhưng nếu còn sống trở về thì phải làm được điều gì đó có ý nghĩa…

Thời điểm tháng 2/1968, những dòng tin nóng hổi về cuộc tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân ở miền Nam càng thôi thúc lớp lớp thanh niên trong đó có những nhà giáo - chiến sĩ như Nguyễn Quang Khuyên muốn được vào Nam chiến đấu. Sau 3 tháng huấn luyện vất vả, ông được biên chế vào Đại đội 15 công binh thuộc Trung đoàn 246. Nhiều tháng ròng rã hành quân, tháng 6/1968, đơn vị đặt chân đến “đất lửa” Quảng Trị. Ông trực tiếp tham gia chiến dịch Khe Sanh (tháng 7/1968); mở đường ở Lao Bảo; cùng đồng đội bố trí các trận địa mìn phục kích địch ở đường 9 (quốc lộ 9) gần sông Bến Hải…

Từ thầy giáo làng, Nguyễn Quang Khuyên trở thành một chiến binh thực thụ. Điều đặc biệt ở thầy giáo Khuyên là sau mỗi trận đánh, ông lại lạc quan làm thơ và viết nhật ký ghi lại những công việc, trận đánh, chiến công của đơn vị. Hết giấy, ông lấy luôn truyền đơn của địch, ghi ở mặt sau, như bài “Lại đánh mìn” viết ngay sau trận đánh ngày 25/1/1969, có đoạn: “Dây mìn nắm chắc trong tay/Phục bên đường 9 chờ ngày diệt xe/Hiệp đồng trong khói mịt mù/Tiêu diệt lính dù Mỹ, ngụy trên xe…”.

Ngoài những dòng nhật ký chân thực, những bài thơ của ông chính là nguồn cảm hứng để đồng đội thêm tin tưởng vào ngày chiến thắng. Ông tâm sự, nếu như thơ là sự thăng hoa của cảm xúc thì nhật ký là quá trình ghi chép chân thực sự kiện hằng ngày. Tuy nhiên, trong chiến trường, viết nhật ký không đơn giản vì nếu rơi vào tay địch sẽ rất nguy hiểm, bởi vậy đến những đoạn cần phải bí mật, ông viết bằng ký hiệu chỉ bản thân mới biết. Hơn 5 năm chiến đấu dưới mưa bom bão đạn, thầy giáo Khuyên vừa đánh giặc, vừa làm thơ và viết nhật ký. Năm 2010, hưởng ứng cuộc vận động “Sưu tầm những kỷ vật kháng chiến” của Bộ Quốc phòng, ông đã hiến tặng bản thảo viết tay hơn 100 bài thơ tựa đề “Vừa đánh giặc, vừa làm thơ” cùng tập nhật ký “Đất lửa Quảng Trị” dày hơn 200 trang.

Anh dũng trong chiến đấu

Nói chính xác thì thầy giáo Khuyên 3 lần được tặng danh hiệu “Dũng sĩ diệt Mỹ cấp 3”, 1 lần được tặng danh hiệu “Dũng sĩ diệt xe cơ giới” và 1 lần được tặng danh hiệu “Dũng sĩ Quyết thắng”. Ông kể: “Tại Quảng Trị, đơn vị tôi đóng quân dọc sông Bến Hải gần đường 9, nhiệm vụ phục kích, đánh chặn những đoàn xe tăng, xe bọc thép đi càn của Mỹ, ngụy. Tốp phục kích thường có 10 người sử dụng B40, B41 và mìn định hướng để diệt xe tăng, xe bọc thép. Khi phát hiện đoàn xe địch lừ lừ tiến đến, 3 chiến sĩ sẽ chặn đầu, 3 chiến sĩ khóa đuôi và 4 chiến sĩ đánh giữa. Nhiệm vụ chặn đầu quan trọng nhất, một mất một còn nên phải diệt bằng được”. Quả cảm và sáng tạo trong chiến đấu, Nguyễn Quang Khuyên cùng nhiều đồng đội của ông đã được tặng danh hiệu “Dũng sĩ diệt Mỹ” và “Dũng sĩ diệt xe cơ giới”.

Khi được hỏi về một kỷ niệm sâu sắc trong chiến trường, ông trải lòng, đó chưa hẳn là trận thắng giòn giã hay những lần chết hụt mà chính là lần ông cùng 2 đồng đội bị lạc trong rừng Hướng Hóa 7 ngày, trong tay chỉ còn 2 bơ gạo và 1 gói muối. Đơn vị thông tin về địa phương phối hợp tìm kiếm, có người ác ý loan tin ông theo giặc khiến thầy u vô cùng hổ thẹn với xóm làng. Khi tìm về được đơn vị, biết chuyện đó, ông đã viết thư thông báo cho thầy u. Nhận thư con, thầy u phấn khởi khoe khắp xóm.

Ông Nguyễn Quang Khuyên cũng trực tiếp chiến đấu anh dũng trong mùa hè đỏ lửa 81 ngày đêm bảo vệ Thành cổ Quảng Trị, từ 28/6 đến 16/9/1972. Sau 2 lần bị thương nặng, sức ép bom khiến một bên tai ông gần như điếc hẳn. Cuối năm 1973, ông được đơn vị cho đi an dưỡng. Tự nhận thấy không đủ sức khỏe trực tiếp cầm súng, thầy giáo Nguyễn Quang Khuyên đề đạt nguyện vọng được về quê, tiếp tục gắn bó với nghề dạy học. Chỉ sau 1 năm dạy học ở quê (từ tháng 2/1974), ông đã được tổ chức phân công làm Hiệu trưởng Trường cấp 2 Vân Trung. Cuối những năm 1980, do vết thương tái phát, ông xin trao chức Hiệu trưởng cho đồng nghiệp, nhận nhiệm vụ Phó Hiệu trưởng cho đến khi nghỉ hưu năm 1990.

Hiện nay, ông Nguyễn Quang Khuyên là Trưởng ban liên lạc Đại đội nhà giáo Ngô Gia Tự 2; nhân chứng sống động trong những buổi truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ về truyền thống cách mạng và lý tưởng sống. Cuộc đời nhà giáo - chiến sĩ Nguyễn Quang Khuyên thật bình dị, cao quý và rất đỗi tự hào như những vần thơ ông viết trong chiến trường cách đây đã hơn nửa thế kỷ.

Bài, ảnh: Thanh Tú