Nhân lực xét xử: Yếu tố quan trọng của mô hình tòa án chuyên biệt

Ngày 5-12, Quốc hội thảo luận tại hội trường về dự án Luật Tòa án chuyên biệt tại trung tâm tài chính quốc tế. Một trong những vấn đề được nhiều đại biểu (ĐB) quan tâm là việc có nên sử dụng thẩm phán nước ngoài hay không?

Cần quy định rõ cơ chế phòng ngừa xung đột lợi ích

Nêu ý kiến, ĐB Phạm Văn Hòa (đoàn Đồng Tháp) cho rằng việc bổ nhiệm thẩm phán nước ngoài trong một số trường hợp cần thiết. Ông Hòa đánh giá đội ngũ thẩm phán Việt Nam hiện nay có chuyên môn tốt, trình độ cao, tuy nhiên khả năng ngoại ngữ còn hạn chế, đặc biệt trong môi trường trung tâm tài chính quốc tế - nơi tiếng Anh có thể là ngôn ngữ chính.

ĐB Đỗ Ngọc Thịnh (đoàn Khánh Hòa) đánh giá các tiêu chí lựa chọn thẩm phán là người nước ngoài còn khá chung chung. Chẳng hạn, luật yêu cầu thẩm phán nước ngoài phải là người có uy tín, phẩm chất đạo đức tốt, kiến thức chuyên môn phù hợp; có ít nhất 10 năm kinh nghiệm tham gia xét xử, giải quyết vụ việc liên quan đến hoạt động đầu tư, kinh doanh; có trình độ tiếng Anh để giải quyết vụ việc tại tòa án chuyên biệt; không quá 75 tuổi, có sức khỏe bảo đảm hoàn thành nhiệm vụ được giao.

Tuy nhiên, theo ông Thịnh, dự thảo chưa làm rõ cơ chế xác định, thẩm định các tiêu chuẩn trên trong trường hợp ứng viên sống và làm việc chủ yếu ở nước ngoài. “Tôi đề nghị cần quy định rõ hơn nội dung này” - ông Thịnh nói.

ĐB Thạch Phước Bình (đoàn Vĩnh Long) cho rằng dự thảo cần phân loại thẩm phán không chỉ theo quốc tịch, mà theo chức năng, gồm: Thẩm phán quốc tế, thẩm phán chuyên trách (thẩm phán Việt Nam) và thẩm phán kiêm nhiệm (chuyên gia cao cấp, là công dân Việt Nam hoặc người nước ngoài, được bổ nhiệm để xét xử theo vụ việc).

Theo ông Thạch Phước Bình, một điểm quan trọng trong mô hình quốc tế là tính linh hoạt trong cơ chế làm việc. Thẩm phán quốc tế và thẩm phán kiêm nhiệm không nhất thiết làm việc toàn thời gian, mà tham gia xét xử theo vụ việc hoặc theo thời hạn nhất định. Điều này giúp thu hút các chuyên gia hàng đầu vốn không thể làm việc toàn thời gian cho một tòa án quốc gia.

Tuy nhiên, để bảo đảm độc lập và minh bạch, Singapore, Dubai đều áp dụng bộ quy tắc đạo đức riêng cho thẩm phán quốc tế và thẩm phán kiêm nhiệm nhằm kiểm soát xung đột lợi ích, bảo mật thông tin và chuẩn mực nghề nghiệp.

Từ phân tích trên, ông Bình đề nghị bổ sung nguyên tắc thẩm phán quốc tế và thẩm phán kiêm nhiệm có thể đồng thời đảm nhiệm các chức vụ hoặc công việc khác nhưng phải tuân thủ nghiêm quy tắc đạo đức và không để xảy ra xung đột lợi ích làm ảnh hưởng đến tính độc lập, vô tư của hoạt động xét xử.

ĐB Lê Thu Hà (đoàn Lào Cai) ủng hộ việc thu hút thẩm phán và chuyên gia quốc tế tham gia xét xử theo thỏa thuận. Tuy nhiên, nữ ĐB cũng đề nghị cần quy định rõ cơ chế phòng ngừa xung đột lợi ích, đặc biệt đối với thẩm phán có hoạt động tư vấn, trọng tài hoặc lợi ích kinh tế liên quan đến đương sự.

ĐB Dương Ngọc Hải (đoàn TP.HCM) cho rằng đối với thẩm phán là người nước ngoài, nếu được bổ nhiệm làm thẩm phán, thậm chí làm chánh án, phó chánh án tòa án chuyên biệt, như vậy họ vừa làm thẩm phán tòa án nước ngoài, vừa làm thẩm phán tòa án chuyên biệt và có thể làm chánh án tòa án chuyên biệt. Chế độ làm việc và cơ chế quản lý đối với trường hợp này như thế nào cần được quy định rõ.

“Chúng ta chấp nhận thẩm phán nước ngoài làm việc ở nhiều nơi nhưng cần phải có chế độ làm việc để khi chúng ta cần thì họ sẽ có mặt…” - Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Thành ủy TP.HCM nói.

Thẩm phán là người nước ngoài: Yêu cầu mang tính tất yếu

Đánh giá chung, ĐB Nguyễn Thị Thủy, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp (đoàn Thái Nguyên), cho rằng dự thảo được tiếp cận theo hướng cởi mở, phù hợp thông lệ quốc tế, thậm chí nhiều quy định còn có tính hấp dẫn hơn so với pháp luật của một số mô hình tòa án chuyên biệt tại các trung tâm tài chính quốc tế đã vận hành nhiều năm.

“Chúng tôi tin rằng nếu tổ chức tốt, tòa án này sẽ trở thành địa chỉ đáng tin cậy để các nhà đầu tư quốc tế lựa chọn giải quyết tranh chấp, thay vì phải đưa vụ việc tới các tòa án hay trung tâm trọng tài nước ngoài” - bà Thủy nói và nhấn mạnh “nhân lực xét xử chính là yếu tố đặc biệt quan trọng quyết định thành công của mô hình tòa án chuyên biệt”.

Về việc mở rộng nguồn thẩm phán là người nước ngoài, phó chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội nói đây là “yêu cầu mang tính tất yếu”.

Theo bà Thủy, trong lĩnh vực tài chính - đầu tư quốc tế, các bên thường lựa chọn luật áp dụng để giải quyết tranh chấp ngay trong hợp đồng. Số liệu từ các trung tâm trọng tài quốc tế lớn cho thấy trong năm năm gần đây, pháp luật được lựa chọn nhiều nhất là luật Anh, luật bang New York (Mỹ), luật Hong Kong, Singapore, Canada, Úc, tức phần lớn là các hệ thống thông luật (common law).

Quốc hội thảo luận tại hội trường về dự án Luật Tòa án chuyên biệt tại trung tâm tài chính quốc tế. Ảnh: QH

Dự thảo quy định thủ tục tố tụng theo thông lệ thông luật, tranh tụng tuyệt đối, bình đẳng và các quy tắc nghiêm ngặt về chứng cứ. Khi mô hình xét xử và luật nội dung đều mang tính thông luật, việc bổ nhiệm thẩm phán am hiểu hệ thống này là rất quan trọng.

Ngoài ra, ĐB đoàn Thái Nguyên nhấn mạnh ngôn ngữ tố tụng dự kiến là tiếng Anh, vì vậy trong giai đoạn đầu, việc sử dụng thẩm phán là người nước ngoài là phù hợp, trước khi chúng ta xây dựng được đội ngũ nhân lực trong nước đáp ứng đầy đủ yêu cầu.

Cung cấp thêm thông tin, bà Thủy cho biết Tòa án tài chính quốc tế Dubai hiện có 16 thẩm phán, trong đó 11 người là thẩm phán nước ngoài, chủ yếu từ Anh, Úc theo truyền thống thông luật.

Tại Singapore, tổng số 41 thẩm phán, có 23 người nước ngoài (gần 60%), phần lớn đến từ Anh, Úc, Canada. Đây đều là cựu thẩm phán thuộc hệ thống thông luật, có kinh nghiệm chuyên sâu và uy tín quốc tế.

Phó chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp sau đó chuyển hai kiến nghị của nhà đầu tư quốc tế tới Chánh án TAND Tối cao. Thứ nhất, khi triển khai nên ưu tiên lựa chọn các cựu thẩm phán của Anh, Úc đã nghỉ hưu và đang làm việc tại các trung tâm trọng tài quốc tế. Điều này giúp tận dụng uy tín, kinh nghiệm xét xử của họ, đồng thời hỗ trợ giúp Việt Nam xây dựng bộ quy tắc tố tụng theo mô hình thông luật.

Thứ hai, Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm của Singapore, bổ nhiệm thẩm phán từ các quốc gia có nguồn vốn đầu tư trực tiếp lớn vào Việt Nam, nhằm tăng cường niềm tin và thu hút nhà đầu tư quốc tế.

Tiếp cận các chuẩn mực hiện đại của hệ thống thông luật

Giải trình cuối phiên thảo luận, Chánh án TAND Tối cao Nguyễn Văn Quảng cho biết tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã thông qua Nghị quyết 222 về việc thành lập trung tâm tài chính quốc tế đặt tại TP.HCM và Đà Nẵng.

Để trung tâm tài chính quốc tế vận hành hiệu quả, một trong những yêu cầu quan trọng là thu hút nhà đầu tư và củng cố niềm tin của họ. Và một trong những yêu cầu nhà đầu tư đặt ra là cơ chế đảm bảo giải quyết các tranh chấp phát sinh trong quá trình hoạt động của trung tâm.

Để đáp ứng yêu cầu đó, thiết chế mang tính quyền lực Nhà nước, cụ thể là tòa án trong trung tâm tài chính quốc tế, phải được hình thành.

Thực hiện chỉ đạo của cấp có thẩm quyền, TAND Tối cao đã chủ động, tích cực xây dựng dự thảo luật trong bối cảnh còn nhiều khó khăn: Chưa có kinh nghiệm thực tiễn, thông tin và kiến thức chuyên sâu còn hạn chế, đặc biệt là việc tiếp cận các yêu cầu mang tính vượt trội, ít nhất phải tương đồng với mô hình tòa án tại các trung tâm tài chính quốc tế hiện hành.

“Đến nay, dự thảo đã cơ bản hoàn thiện, tuy nhiên chúng tôi xác định đây mới chỉ là nền tảng ban đầu. Theo nguyên tắc lập pháp, luật phải được hoàn thiện trên cơ sở thực tiễn, do vậy còn nhiều vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, trao đổi, thậm chí điều chỉnh sau khi triển khai” - ông Nguyễn Văn Quảng nói.

Chánh án TAND Tối cao Nguyễn Văn Quảng. Ảnh: QH

Nhấn mạnh tinh thần chung là tiếp cận các chuẩn mực hiện đại nhất của hệ thống thông luật và phù hợp với thông lệ quốc tế, tạo sức hút đối với nhà đầu tư để họ lựa chọn giải quyết tranh chấp tại Việt Nam thay vì chuyển sang Singapore hay Dubai, Chánh án TAND Tối cao nói “đây vừa là yêu cầu, vừa là thách thức lớn”.

Liên quan đến tiêu chí lựa chọn thẩm phán là người nước ngoài, ông Nguyễn Văn Quảng đề nghị giao Chánh án TAND Tối cao chịu trách nhiệm xây dựng bộ tiêu chí này để lựa chọn thẩm phán khi trình Chủ tịch nước bổ nhiệm.•

NHÓM PHÓNG VIÊN