Những khẩu thần công bảo vệ thành Lạng Sơn

Súng thần công chế tác năm Minh mạng thứ 13 (1832) trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Lạng Sơn

Khoảng đầu những năm 90 của thế kỷ XX, rải rác trong khu vực gần cổng thành Lạng Sơn (Đoàn Thành) chúng ta thường thấy những khẩu súng lớn. Đó là loại súng thần công được chế tác bằng chất liệu gang - sắt, dài 125 cm, nặng khoảng 400 kg. Súng gồm có 3 phần: Nòng súng, thân và đuôi súng (khối hậu). Thân và nòng súng thuôn nhỏ về phía miệng, miệng hơi loe, đường kính miệng 26 cm, đường kính vòng đai to nhất trên thân súng là 30cm. Chính giữa súng có hai quai đối xứng dùng để đỡ súng trên bệ làm trục quay. Phía cuối nòng súng có dòng chữ Hán bố trí theo chiều dọc: “Minh Mệnh thập tam niên tạo” (chế tạo năm Minh Mệnh thứ 13 – tức năm 1832). Trên thân súng có một lỗ điểm hỏa hình tròn. Đuôi súng có hình bán cầu tạo hình kiểu giật cấp, điểm cuối là núm nhỏ hình cầu. Từ năm 1994, Bảo tàng tỉnh đã mang một số khẩu về bảo quản trưng bày. Hiện nay, tỉnh Lạng Sơn còn giữ được 5 khẩu súng loại này.

Súng thần công là loại vũ khí chủ công được trang bị để phòng thủ và chiến đấu. Loại súng to bằng gang thường được gọi là súng Hồng y. Với vẻ uy nghi, bề thế, đúc niên hiệu vua, súng còn là vật thể hiện uy quyền của đức vua và triều đình. Dưới thời Minh Mạng (1820-1840), súng thần công được chế tác với số lượng rất lớn. Ngay sau khi thực hiện công cuộc cải cách hành chính (1831), với mục đích xây dựng quốc gia hùng cường, nhà vua đã tích cực chăm lo, phát triển đất nước một cách toàn diện trên mọi lĩnh vực. Về mặt quân sự, an ninh - quốc phòng, nhà vua rất quan tâm đến việc xây dựng, củng cố thành trì, cửa ải để phòng thủ, bảo vệ đất nước. Sách Đại Nam thực lục chính biên – Quốc sử quán triều Nguyễn (tập 4, Nxb Giáo dục.2007) chép lời vua: “Thiết lập thành trì, là để giữ vững bờ cõi và nghiêm việc phòng bị”. Đồng thời vua cũng quy định việc xây thành ở các tỉnh theo quy cách thống nhất. Nhận thấy Lạng Sơn là đất địa đầu, xung yếu, tháng 2 năm 1832, vua đồng ý cho tu sửa và đắp lại thành Lạng Sơn theo đề nghị của Tuần phủ Lạng - Bình Hoàng Văn Quyền. Mục đích là để “bức thành được coi như phên giậu che chắn nước nhà trở nên hùng tráng và phô trương được chỗ địa thế hiểm yếu thiên nhiên”. Sau đó, thành Lạng Sơn đã nhiều lần được tu sửa vào các năm 1832, 1835. Đến năm 1836 thành được đắp liền với thành Thổ Sơn tạo thế khép kín hơn. Từ đó Đoàn Thành trở nên quy mô, kiên cố, ngày càng vững chắc hơn. Kiến trúc còn lại hiện nay của tòa thành là dấu tích của đợt tu bổ năm 1832.

Song song với việc đắp thành, nhà vua đã tổ chức quân đội ngày càng quy củ hơn. Quân đội ở Lạng Sơn lúc này gồm có hai cơ: Lạng Hùng và Lạng Dũng; ba đội: Lạng Sơn, Pháo Thủ, Tuần Thành. Ngay từ những năm đầu sau khi thành lập, Đoàn Thành phải đối mặt với các trận tấn công của quân khởi nghĩa, thổ phỉ nhà Thanh từ bên kia biên giới sang xâm lấn… Đặc biệt, tháng 9 năm 1833, nghĩa quân Nông Văn Vân (Tri châu Bảo Lạc - Cao Bằng) sau khi chiếm được thành Cao Bằng đã kéo xuống bao vây thành Lạng Sơn. Vua Minh Mạng đã phải điều các tướng giỏi, quân tinh nhuệ từ các nơi đến dẹp yên bạo loạn. Để phòng bị và tăng cường sức mạnh cho quân đội, từ năm 1832 đến năm 1835, nhà vua đã nhiều lần đổi định việc đặt súng lớn ở các tỉnh, thành, trang bị thêm nhiều vũ khí cho binh lính đóng chốt ở đây. Tháng 3 năm 1834 trang bị thêm súng mã hạng sang cho các tỉnh, Lạng Sơn được 20 cây, mỗi cây súng được 100 phát đạn. Tháng 4 năm Minh Mệnh thứ 15 (1834), quy định đặt súng lớn ở các thành, trong đó ba tỉnh: Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Yên mỗi nơi đều được cấp “1 cỗ súng đồng Phách sơn, 2 cỗ súng gang Phách sơn, 8 cỗ súng gang Hồng y, 10 cỗ súng đồng Quá sơn” (Đại Nam thực lục chính biên). Những khẩu súng thần công trên đây chắc hẳn đã được trang bị để bảo vệ thành Lạng Sơn vào thời kỳ đó. Việc tăng cường súng hiện đại phục vụ chiến đấu, bảo vệ thành thể hiện nỗ lực, quyết tâm của chính quyền phong kiến Việt Nam trong việc giữ yên bờ cõi của đất nước. Bên cạnh đó, với vị thế là cơ quan đầu não của chính quyền phong kiến ở nơi địa đầu Tổ quốc, thành Lạng Sơn còn là nơi diễn ra các hoạt động bang giao giữa Việt Nam và Trung Quốc qua nhiều thế kỷ. Những khẩu súng thần công ngự ở cổng Đoàn Thành thời Minh Mạng còn có ý nghĩa biểu trưng cho sức mạnh của quân đội, sự vững vàng của chính quyền phong kiến nơi đây.

Trải qua hơn 200 năm tồn tại, súng thần công thời Minh Mạng đã trở thành một loại cổ vật quý có giá trị về nhiều mặt. Với bề dày lịch sử hàng trăm năm tồn tại, di vật gắn với thành cổ Lạng Sơn hiện còn không nhiều. Do đó, súng thần công thời Minh Mạng chế tác năm 1832 đã trở thành di sản văn hóa quý giá của tỉnh. Đó là di vật minh chứng cho giai đoạn xây dựng, bảo vệ quê hương đất nước những năm sau khi thành lập tỉnh.

CHU QUẾ NGÂN