Nội địa hóa công nghệ, khơi vốn xanh là động lực kép đến Net Zero

Làm chủ công nghệ - bước đệm cho ngành năng lượng sạch

Mới đây, Cục Đổi mới sáng tạo (Bộ Khoa học và Công nghệ) phối hợp cùng các doanh nghiệp tổ chức Diễn đàn Đổi mới sáng tạo năng lượng 2025. Một trong những rào cản lớn được nêu tại diễn đàn là bài toán nội địa hóa công nghệ.

Theo báo cáo của GS.TS Lê Minh Phương (Trường Đại học Bách khoa, Đại học Quốc gia TPHCM), quá trình chuyển dịch năng lượng ở Việt Nam đang diễn ra mạnh mẽ, nhưng hơn 90% thiết bị then chốt như inverter, bộ sạc xe điện hay hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS) vẫn phải nhập khẩu.

Thị trường thiết bị chủ yếu do các tập đoàn châu Âu, Trung Quốc, Hàn Quốc chi phối, trong khi doanh nghiệp trong nước mới dừng ở lắp ráp, tích hợp, chưa tiếp cận được công nghệ lõi như vi mạch bán dẫn, thuật toán điều khiển thông minh.

Hệ thống Pin lưu trữ năng lượng (BESS) cho dự án tòa nhà Innovation Hub-PECC2 tại TPHCM. Ảnh: TL

Sự phụ thuộc này không chỉ tiềm ẩn rủi ro về an ninh công nghệ và chi phí mà còn khiến Việt Nam bỏ lỡ cơ hội hình thành ngành công nghiệp hỗ trợ trong nước.

Trong khi đó, đến năm 2035, Việt Nam đặt mục tiêu đạt 150 GW điện tái tạo; đến năm 2028 dự kiến có 1 triệu xe điện, đòi hỏi hàng chục ngàn trạm sạc nhanh; hệ thống BESS cũng cần công suất 10.000-16.300 MW vào năm 2030.

Nếu không nhanh chóng làm chủ công nghệ, Việt Nam sẽ mãi ở vị thế “người đi sau” trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Trong bối cảnh đó, Quy hoạch điện VIII đã xác định rõ hướng đi, phát triển điện gió, điện mặt trời, sinh khối, nghiên cứu hydro, amoniac xanh và công nghệ lưu trữ.

Dòng vốn quốc tế đang chảy mạnh vào năng lượng sạch tại Việt Nam. Ngân hàng Thế giới hỗ trợ 11,3 triệu đô la và bảo lãnh 75 triệu đô la cho các dự án tiết kiệm năng lượng.

Tổ chức Tài chính Quốc tế (IFC) đã cam kết hơn 400 triệu đô la Mỹ cho các dự án xanh, bao gồm cả gói 150 triệu đô la hỗ trợ ngân hàng SeABank phát hành trái phiếu xanh và mở rộng tín dụng cho năng lượng tái tạo. Những nguồn lực này đang giúp Việt Nam rút ngắn khoảng cách với các nước dẫn đầu về công nghệ năng lượng sạch.

Khơi thông tài chính xanh - động lực để chiến lược công nghệ bứt phá

Bên cạnh nỗ lực về công nghệ, vấn đề tài chính xanh vẫn đang là một trở ngại lớn. Theo Ngân hàng Thế giới, để đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, Việt Nam cần đầu tư thêm khoảng 6,8% GDP mỗi năm, hay tổng cộng là 368 tỉ đô la cho đến năm 2040, trong đó dự kiến một nửa sẽ đến từ khu vực tư nhân.

Tuy nhiên, theo phân tích của ThS Nguyễn Thị Minh Huệ (Công ty Klinova), các kênh tài chính xanh trong nước vẫn còn khiêm tốn. Tính đến tháng 3-2025, dư nợ tín dụng xanh chỉ chiếm 4,3% tổng dư nợ toàn hệ thống.

Nhiều doanh nghiệp năng lượng sạch khó tiếp cận vốn tín dụng do dự án nhỏ, thiếu tài sản bảo đảm, trong khi nguồn vốn trong nước chủ yếu ngắn hạn. Các ưu đãi thuế, phí chưa hấp dẫn, thị trường điện phụ thuộc Tập đoàn Điện lực (EVN), còn trái phiếu xanh và thị trường carbon vẫn sơ khai, thiếu kênh huy động hiệu quả.

Để đạt mục tiêu Net Zero vào năm 2050, Việt Nam cần chiến lược đồng bộ về nội địa hóa công nghệ và mở rộng vốn xanh. Ảnh: H.P

Để tháo gỡ hai “nút thắt” này, Việt Nam cần một chiến lược đồng bộ, trong đó công nghệ và tài chính phải song hành. GS.TS Lê Minh Phương đề xuất xây dựng chiến lược phát triển công nghệ năng lượng với mô hình “3 nhà” - nhà nước, nhà khoa học và doanh nghiệp.

Trong đó, Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, triển khai chương trình khoa học - công nghệ, xác định điện tử công suất và thiết bị biến đổi năng lượng; hoàn thiện cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), đầu tư trung tâm thử nghiệm và thúc đẩy chuyển giao công nghệ.

Trong khi đó, các viện nghiên cứu và trường đại học phải tăng tốc nghiên cứu - phát triển (R&D), tập trung vào hybrid inverter (bộ biến tần lai), hệ thống BESS, sạc nhanh V2G và vật liệu bán dẫn thế hệ mới.

Doanh nghiệp, đặc biệt là các tập đoàn lớn như EVN, Tập đoàn Công nghiệp - Năng lượng Quốc gia (PVN)... cần đóng vai trò đầu tàu, mạnh dạn đầu tư nghiên cứu, phát triển và dẫn dắt chuỗi giá trị nội địa thay vì chỉ nhập khẩu thuần túy.

Theo các chuyên gia tại diễn đàn, hệ sinh thái tài chính xanh cũng cần được củng cố, sớm hợp pháp hóa tín chỉ carbon và phát triển các quỹ đầu tư, bảo lãnh tín dụng xanh để giảm rủi ro cho các dự án công nghệ mới.

Ngân hàng nên tích hợp tiêu chí ESG khi thẩm định dự án, áp dụng ưu đãi thuế, tín dụng cho thiết bị năng lượng “Made in Vietnam” và phát triển thị trường mua bán điện trực tiếp ngoài EVN để ổn định doanh thu.

Chuyển đổi năng lượng là thách thức nhưng cũng là cơ hội để Việt Nam phát triển bền vững và tự chủ. Làm chủ công nghệ và mở rộng dòng vốn xanh là hai yếu tố song hành, giúp biến “gánh nặng” chuyển đổi thành lợi thế, bảo đảm an ninh năng lượng và đạt mục tiêu Net Zero.

Gia Nghi