NSND Xuân Bắc: Không thể để các đơn vị nghệ thuật cấp quốc gia 'tự bơi'

NSND Xuân Bắc - Cục Trưởng Cục NTBD Bộ VHTTDL phát biểu tại Hội thảo

Sáng 31-12, tại Hội thảo khoa học "Nghiên cứu cơ chế tự chủ tại các đoàn nghệ thuật" do Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam tổ chức, câu chuyện "tự chủ" đã được đặt lại đúng vị trí của nó: không còn là khẩu hiệu cải cách, mà là bài toán sống còn của hệ thống nghệ thuật công lập.

Tham dự hội thảo có các lãnh đạo các đơn vị nghệ thuật công lập, các nhà nghiên cứu và giới báo chí, truyền thông, các nghiên cứu sinh, học viên của Viện.

NSND Xuân Bắc phát biểu đầy tâm huyết tại Hội thảo khoa học do Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam tổ chức sáng 31-12-2025

Tại hội thảo, TS Cao Ngọc (VOV), NSƯT Kiều Minh Hiếu (Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam), TS Nguyễn Thị Thanh Phương (Trường ĐH Sân khấu Điện ảnh Hà Nội), ThS Bùi Thế Anh (Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật Xiếc và tạp kỹ Hà Nội), TS Trương Đức Cường (Hiệu trưởng Trường CĐ Mỹ thuật trang trí Đồng Nai) và ThS Lê Thị Thu (Phó giám đốc Trung tâm Chiếu phim Quốc gia) đã trình bày tham luận về các vấn đề được xem là trọng tâm của hội thảo.

Bên cạnh đó có 12 ý kiến phát biểu đầy tâm huyết của các nhà quản lý, nhà nghiên cứu, nhà báo...xoay quanh chủ đề của hội thảo.

Chủ trì hội thảo gồm: PGS TS Nguyễn Thị Thu Phương - Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch quốc gia Việt Nam; TS Hoàng Thị Bình - Phó Viện trưởng; TS Trần Thị Minh Thu - Trưởng Ban Nghiên cứu Nghệ thuật - Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam.

Quang cảnh Hội thảo khoa học "Nghiên cứu cơ chế tự chủ của các đoàn nghệ thuật" do Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam tổ chức

Trong bối cảnh Chính phủ vừa phê duyệt Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045 (Quyết định 2486/QĐ-TTg, ban hành ngày 14-11-2025), nghệ thuật biểu diễn được xác định là một trong 10 ngành công nghiệp văn hóa trọng điểm. Điều này đồng nghĩa: các nhà hát, đoàn nghệ thuật không chỉ gánh vác sứ mệnh phục vụ công chúng, gìn giữ di sản, mà còn phải vận hành hiệu quả, minh bạch và đủ sức cạnh tranh trong một thị trường giải trí đang biến đổi từng ngày.

Không thể "đong đếm" nghệ thuật bằng một bữa tiệc

Phát biểu thẳng thắn tại hội thảo, NSND Kiều Minh Hiếu - Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam chỉ ra một cách nhìn còn phổ biến nhưng phiến diện: nhiều người vẫn vô thức "định giá" một chương trình nghệ thuật bằng… một bữa tiệc, một cuộc liên hoan hay vài con số chi phí bề nổi.

"Trong khi phía sau mỗi tác phẩm là rất nhiều tháng ngày tập luyện, lao động sáng tạo, trí tuệ và cả sự hy sinh thầm lặng của nghệ sĩ" – NSND Kiều Minh Hiểu nhấn mạnh.

Trong phát biểu của mình, NSND Xuân Bắc cho rằng nếu không nhìn đầy đủ giá trị lao động nghệ thuật, thì mọi bàn luận về cơ chế tự chủ rất dễ rơi vào ngộ nhận: tự chủ, tự xoay xở, thậm chí là "tự bơi".

"Phục vụ công chúng cái khán giả cần, chứ không phải cái nhà hát đang có. Vấn đề là nhà hát phải có chiến lược quảng bá, đề đạc những cái nhà hát đang có mà khán giả sẽ cần. Cách làm đúng và có chiến lược sẽ tự chủ tốt" - NSND Xuân Bắc, Cục trường Cục NTBD, nhấn mạnh.

Bài toán nhân lực: ai sẽ tạo sức bật cho nhà hát?

Vấn đề thứ hai được đặt ra là tuyển dụng và sử dụng nguồn nhân lực, đặc biệt là nghệ sĩ tài năng và nghệ sĩ trẻ.

Thực tế hiện nay cho thấy nhiều đơn vị nghệ thuật công lập có lực lượng nghệ sĩ dày dạn kinh nghiệm nhưng đã lớn tuổi, trong khi nghệ sĩ trẻ – nếu được mời gọi đúng cách – lại có thể tạo sức bật mới, giúp chương trình tăng doanh thu, mở rộng đối tượng khán giả.

Từ trái sang: Đạo diễn Thanh Hiệp, TS Trần Thị Minh Thu, NSƯT Nguyễn Sĩ Tiến, TS Hoàng Thị Bình, PGS TS Phạm Lan Oanh tại Hội thảo.

Nghệ sĩ giỏi chưa chắc là nhà quản lý giỏi

Một vấn đề khác được chỉ ra là công tác quản trị và đội ngũ lãnh đạo đơn vị nghệ thuật. Nhiều giám đốc, phó giám đốc nhà hát hiện nay đi lên từ nghệ sĩ. Đây là lợi thế về chuyên môn, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro nếu thiếu kỹ năng quản trị tài chính, nhân sự và xây dựng chiến lược phát triển.

"Nghệ sĩ giỏi không đồng nghĩa với nhà quản lý giỏi" – nhận định này được nhiều đại biểu đồng tình. Do đó, cần một cơ chế tuyển chọn và bổ nhiệm dựa trên vị trí việc làm, năng lực quản trị và nhu cầu thực tế, thay vì chỉ dựa vào thâm niên hay danh tiếng nghệ thuật.

NSƯT Nguyễn Sĩ Tiến - Giám đốc Nhà hát Tuổi Trẻ - phát biểu tại Hội thảo

Nhận diện thẳng thắn những "điểm nghẽn" của cơ chế tự chủ

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả và kinh nghiệm bước đầu, 7 tham luận khoa học và 12 ý kiến thảo luận tại hội thảo cũng đã chỉ ra nhiều hạn chế lớn trong quá trình thực hiện cơ chế tự chủ tại các nhà hát, đoàn nghệ thuật công lập.

Các tham luận thống nhất rằng, chính vì còn nhiều bất cập nên phần thảo luận trực tiếp tại hội thảo được xem là khâu then chốt, nhằm lắng nghe tiếng nói từ các nhà quản lý, các nghệ sĩ – những người đang trực tiếp "sống cùng" cơ chế tự chủ mỗi ngày.

Từ trái sang: NSND Xuân Bắc, ThS Lê Thị Thu, TS Nguyễn Thị Thanh Phương, TS Cao Ngọc tại hội thảo

Đáng chú ý, các tham luận cũng chỉ ra 6 nhóm nguyên nhân dẫn đến những hạn chế trong thực hiện cơ chế tự chủ. Trong đó, nhiều đại biểu cho rằng các "điểm nghẽn" lớn nhất vẫn nằm ở cơ chế, chính sách và cách tiếp cận mang tính đánh đồng, chưa phân hóa theo loại hình nghệ thuật, quy mô đơn vị và sứ mệnh văn hóa – xã hội cụ thể.

Việc nhận diện đúng các điểm nghẽn này được xem là điều kiện tiên quyết để đề xuất những giải pháp khả thi, làm cơ sở tư vấn, hoàn thiện chính sách trong thời gian tới, phù hợp hơn với thực tiễn hoạt động của các đơn vị nghệ thuật công lập.

Tự chủ tài chính: không thể "đánh đồng" mọi loại hình

Hiện nay, ngân sách nhà nước cấp cho các đơn vị nghệ thuật chủ yếu dựa vào kinh phí thường xuyên, tài sản công và cơ sở vật chất. Trong khi đó, nguồn thu từ bán vé, tài trợ, xã hội hóa lại rất thiếu ổn định và khác biệt lớn giữa các loại hình.

Có loại hình bán vé tốt, nhưng cũng có loại hình gần như không bán được vé. Vì vậy, không thể áp dụng một công thức tự chủ cứng nhắc cho tất cả.

PGS-TS Nguyễn Thị Thu Phương – Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam – phân tích rằng chính sách hiện nay vẫn quá thiên về tiêu chí tự chủ tài chính, coi khả năng thu – chi là thước đo gần như duy nhất, trong khi đặc thù sáng tạo và sứ mệnh văn hóa của nghệ thuật biểu diễn lại rất khác các lĩnh vực dịch vụ thông thường.

Hệ quả là nhiều đơn vị buộc phải chạy theo các sản phẩm giải trí ngắn hạn, dễ bán vé, nhưng không phù hợp với bản sắc và tôn chỉ nghệ thuật lâu dài.

PGS TS Nguyễn Thị Thu Phương - Viện Trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam - phát biểu tại Hội thảo

Năm 2026: cần một mô hình "tự chủ thông minh"

Muốn nghệ thuật biểu diễn thực sự trở thành một ngành trong công nghiệp văn hóa, TP HCM và cả nước cần cách làm "hai chân":

Tách bạch rõ ràng giữa nhiệm vụ đặt hàng công (phục vụ cộng đồng, học đường, di sản, nhiệm vụ chính trị – xã hội) và hoạt động dịch vụ thị trường.

Mở hành lang khai thác tài sản công minh bạch, cho phép nhà hát, rạp diễn, không gian sáng tạo trở thành nguồn tạo dòng tiền hợp pháp để nuôi sáng tạo.

Tự chủ chỉ bền vững khi ngân sách đi theo nhiệm vụ công, còn doanh thu đi theo thị trường, không nhập nhằng và không buộc nghệ thuật phải hy sinh sứ mệnh vì áp lực thu – chi.

Thông điệp xuyên suốt của hội thảo – và cũng là điều NSND Xuân Bắc nhấn mạnh – là: Nhà nước không thể rút lui khỏi nghệ thuật công lập, mà cần đóng vai trò kiến tạo, đồng hành chiến lược.

Tự chủ không chỉ là tự chủ tài chính, mà phải bao gồm tự chủ sáng tạo, tự chủ chuyên môn và năng lực định hình giá trị văn hóa. Nếu không, sân khấu rất dễ lạc khỏi sứ mệnh của mình trong guồng quay thị trường.

Bài và ảnh: Thanh Hiệp