Phát triển hệ thống đô thị xanh: Giải pháp cấp thiết cho Việt Nam

Singapore như một ốc đảo xanh tươi giữa lòng Đông Nam Á, được coi là hình mẫu của đô thị xanh với mạng lưới công viên, khu bảo tồn thiên nhiên và vườn bách thảo. (Nguồn: Business Destinations)

Xu hướng toàn cầu

Từ những năm 80 của thế kỷ XX, thế giới đã chứng kiến sự bùng nổ của quá trình đô thị hóa. Song song với đó, các hiện tượng cực đoan của biến đổi khí hậu, chủ yếu do phát thải khí nhà kính từ hoạt động của con người, đã làm đảo lộn cân bằng năng lượng và khí hậu toàn cầu. Trước thực tế đó, giới nghiên cứu và các nhà quản lý đô thị ở nhiều quốc gia đã tìm cách xây dựng những mô hình phát triển mới, trong đó “đô thị xanh” nổi lên như một giải pháp quan trọng.

Khái niệm “đô thị xanh” có nhiều cách hiểu, song tựu trung lại, đây là mô hình đô thị được thiết kế, xây dựng và vận hành theo hướng giảm thiểu tác động tiêu cực lên môi trường, đồng thời nâng cao chất lượng sống cho cư dân. Các tiêu chí cơ bản của một đô thị xanh có thể kể đến: phát triển không gian xanh; giao thông thân thiện với môi trường; ưu tiên sử dụng năng lượng tái tạo; khuyến khích lối sống lành mạnh, tiêu dùng bền vững; và xây dựng công trình tiết kiệm năng lượng.

Theo Viện Nghiên cứu bền vững, một đô thị xanh không chỉ đơn thuần là nơi có nhiều cây xanh hay công trình tiết kiệm năng lượng. Bản chất của nó nằm ở tầm nhìn dài hạn trong quy hoạch và quản trị: giảm thiểu tác động đến hệ sinh thái, cân bằng giữa phát triển kinh tế – xã hội với bảo tồn thiên nhiên, tạo lập môi trường sống lành mạnh cho nhiều thế hệ mai sau.

Bài học từ các quốc gia tiên phong

Không gian xanh có thể ảnh hưởng tích cực đến sức khỏe thể chất và tinh thần của con người. (Nguồn: Sustainable Earth)

Trên thế giới, nhiều quốc gia đã triển khai thành công mô hình “đô thị xanh”, coi đây là giải pháp hữu hiệu nhằm bảo vệ môi trường, giảm thiểu khói bụi, ô nhiễm và nâng cao sức khỏe cho cư dân đô thị.

Tại châu Âu, Thụy Điển được xem là quốc gia tiên phong khi gắn phát triển đô thị với cải thiện hệ thống giao thông và mở rộng các công trình công cộng như quảng trường, công viên, công trình xanh.

Đan Mạch lại chú trọng phát triển các tuyến đường sắt và không gian xanh, trong đó thủ đô Copenhagen đặt mục tiêu trở thành thành phố trung hòa carbon đầu tiên trên thế giới vào năm 2025.

Thành phố này thúc đẩy mạnh mẽ văn hóa đạp xe, với khoảng 40% dân số đi làm bằng xe đạp, đồng thời phát triển hệ thống làn đường dành riêng cho xe đạp và kiến trúc xanh dựa trên thiết kế tiết kiệm năng lượng, vật liệu bền vững.

Ở Bắc Âu, Reykjavik (Iceland) đặt mục tiêu đạt mức trung hòa carbon vào năm 2040 với các khoản đầu tư lớn cho giao thông công cộng, phương tiện xanh và năng lượng tái tạo. Chính quyền thành phố đồng thời ưu tiên bảo tồn thiên nhiên, duy trì một lượng không gian xanh đáng kể để thúc đẩy đa dạng sinh học và áp dụng các giải pháp dựa trên thiên nhiên.

Không chỉ châu Âu, nhiều quốc gia khác cũng đi đầu trong xu hướng này. Ở Canada, Vancouver đặt mục tiêu trở thành “thành phố xanh nhất thế giới” thông qua giảm phát thải carbon, cải thiện giao thông xanh và nâng cao quản lý chất thải.

Thành phố đầu tư mạnh vào xe buýt điện, làn đường xe đạp, hạ tầng thân thiện với người đi bộ, đồng thời ban hành tiêu chuẩn xây dựng xanh nghiêm ngặt, khuyến khích sử dụng hiệu quả năng lượng tái tạo trong cả khu dân cư lẫn thương mại.

Tại Nam Mỹ, Curitiba (Brazil) nổi bật với hệ thống xe buýt nhanh (BRT) giúp giảm ùn tắc và ô nhiễm. Thành phố này còn duy trì diện tích không gian xanh ấn tượng – trung bình hơn 50m² cho mỗi cư dân. Bên cạnh đó, Curitiba triển khai các chương trình quản lý, tái chế chất thải hiệu quả, kết hợp chính sách ưu đãi nhằm khuyến khích người dân tham gia tái chế vật liệu.

Bài toán cây xanh đô thị ở Việt Nam

Không gian xanh và mặt nước ở các đô thị Việt Nam đang bị thu hẹp đáng kể. (Nguồn: Lao động)

Theo thống kê của Bộ Xây dựng, tính đến ngày 14/3/2025, cả nước có 916 đô thị, trong đó gồm 2 đô thị loại đặc biệt, 25 đô thị loại I, 38 đô thị loại II, 44 đô thị loại III, 101 đô thị loại IV và 706 đô thị loại V. Tỷ lệ đô thị hóa đạt 44,3%, tương ứng khoảng 37 triệu người dân sinh sống tại khu vực đô thị. Mỗi năm, dân số đô thị tăng thêm từ 1 đến 1,3 triệu người, tạo áp lực ngày càng lớn lên hạ tầng, dịch vụ công và chất lượng môi trường sống.

Thực tế cho thấy, không gian xanh và mặt nước ở các đô thị Việt Nam đang bị thu hẹp đáng kể. Theo Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng), diện tích cây xanh bình quân tại đô thị hiện chỉ đạt 2–3 m²/người, trong khi chỉ tiêu tối thiểu của Liên hợp quốc là 10 m² và mức chuẩn ở các thành phố hiện đại trên thế giới là 20–25 m²/người. Như vậy, tỷ lệ cây xanh ở đô thị Việt Nam chỉ bằng 1/5 đến 1/10 so với chuẩn quốc tế.

Tại thành phố Hồ Chí Minh, đô thị lớn nhất cả nước, quy hoạch dành hơn 11.400 ha đất cho công viên cây xanh, tương ứng chỉ tiêu khoảng 7 m²/người. Tuy nhiên, diện tích công viên hiện hữu thực tế mới đạt khoảng 500 ha, tức chỉ khoảng 0,55 m²/người - con số rất khiêm tốn so với quy hoạch.

Việc thiếu hụt cây xanh và không gian mở đã dẫn đến nhiều hệ lụy như ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng, tình trạng “đảo nhiệt đô thị” gia tăng và sức khỏe cộng đồng bị ảnh hưởng rõ rệt. Nếu không sớm có những giải pháp kịp thời, những thách thức này sẽ tiếp tục trầm trọng hơn, tác động trực tiếp tới chất lượng môi trường sống và sự phát triển bền vững của các đô thị.

Hướng tới không gian sống bền vững

Phát triển đô thị xanh không thể tách rời khỏi chiến lược đô thị bền vững. (Ảnh: Diệu Linh)

Để khắc phục bất cập và hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, Việt Nam cần một chiến lược toàn diện cho hệ thống đô thị xanh.

Trước hết, cần nghiên cứu và ban hành một bộ chỉ số phù hợp với thực tiễn trong nước, tham khảo kinh nghiệm quốc tế. Bộ chỉ số này có thể tập trung vào các lĩnh vực: quy hoạch không gian công cộng; thiết kế kiến trúc sinh thái; sử dụng năng lượng tái tạo; tiêu dùng bền vững; giao thông xanh; quản lý đất đai, nước và rác thải; cũng như đảm bảo sức khỏe thể chất, tinh thần của cư dân.

Một trong những giải pháp hiệu quả là đưa thiên nhiên trở lại đời sống hằng ngày. Việc trồng cây xanh, phát triển công viên, xây dựng hồ nước nhân tạo, mở rộng làn đường xe đạp và giao thông thủy không chỉ cải thiện cảnh quan mà còn giúp giảm nhiệt độ, hạn chế ô nhiễm và nâng cao chất lượng không khí.

Các công trình mới cần áp dụng triết lý thiết kế thích ứng với khí hậu, thay vì chống lại nó. Chẳng hạn, sử dụng lớp sơn trắng cho mái nhà để phản xạ ánh sáng, thiết kế thông gió tự nhiên, hoặc tận dụng vật liệu tái chế, gỗ địa phương, bê tông xanh. Những giải pháp này không đòi hỏi công nghệ đắt đỏ nhưng vẫn mang lại hiệu quả lớn về môi trường.

Song song với phủ xanh, cần chú trọng đến quản lý rác thải và nước sinh hoạt. Các chương trình phân loại, tái chế, tái sử dụng phải được nhân rộng, kết hợp chính sách khuyến khích để người dân tích cực tham gia.

Quan trọng hơn, phát triển đô thị xanh không thể tách rời khỏi chiến lược đô thị bền vững. Đây cần được coi là công cụ then chốt trong hoạch định chính sách, giúp các đô thị Việt Nam vừa đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế, vừa đảm bảo an sinh xã hội và bảo tồn môi trường.

Đô thị xanh không chỉ là khái niệm mang tính lý tưởng mà đã trở thành xu hướng toàn cầu, được chứng minh bằng thành công của nhiều thành phố tiên tiến. Với Việt Nam, trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và những thách thức về môi trường, việc xây dựng hệ thống đô thị xanh là yêu cầu cấp thiết.

Nếu tận dụng tốt kinh nghiệm quốc tế, kết hợp với các giải pháp phù hợp thực tiễn trong nước, Việt Nam hoàn toàn có thể từng bước biến những thành phố của mình trở thành những “không gian xanh” – nơi mà phát triển kinh tế gắn liền với chất lượng sống và sự bền vững của thế hệ mai sau.

Nguyên Phương