Phép thử năng lực hành động chung

Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. tiếp nhận vai trò Chủ tịch ASEAN 2026 của Philippines từ Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim, Chủ tịch ASEAN 2025. Ảnh tư liệu: Dương Giang/TTXVN

Cạnh tranh Mỹ – Trung tiếp tục gia tăng và lan rộng trên nhiều lĩnh vực; các cấu trúc an ninh khu vực điều chỉnh nhanh chóng; trong khi ASEAN đối mặt với thách thức về năng lực điều phối sau nhiều năm xử lý các cuộc khủng hoảng phức hợp.

Năm 2026 cũng đánh dấu tròn 10 năm phán quyết của Tòa Trọng tài về Biển Đông (PCA) – một mốc pháp lý có tác động lâu dài đối với tranh chấp biển và an ninh khu vực. Trong bối cảnh đó, chủ đề Philippines lựa chọn cho nhiệm kỳ Chủ tịch – “Cùng nhau định hướng tương lai” – phản ánh nỗ lực của Manila trong việc tái định vị vai trò lãnh đạo, vừa bảo vệ lợi ích quốc gia, vừa duy trì tính trung tâm và đoàn kết của ASEAN trong môi trường chiến lược đầy bất định.

Ngoại trưởng Ma. Theresa Lazaro cho biết, dưới sự chỉ đạo của Tổng thống Ferdinand Marcos Jr., Philippines xác định 3 ưu tiên chủ đạo cho nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN 2026: củng cố hòa bình và an ninh khu vực; thúc đẩy “hành lang thịnh vượng” nhằm tăng cường kết nối và hợp tác kinh tế – công nghệ; trao quyền cho người dân thông qua nâng cao khả năng chống chịu, tiếp cận dịch vụ công và phát triển nguồn nhân lực trong bối cảnh chuyển đổi số. Trọng tâm chung của các ưu tiên là tăng cường vai trò của trí tuệ nhân tạo (AI), trong đó Philippines kỳ vọng biến công nghệ này thành một công cụ điều phối khu vực, từ hỗ trợ nhận diện tình huống an ninh biển, tối ưu hóa thương mại và chuỗi cung ứng, đến cải thiện dịch vụ y tế – giáo dục. So với các nhiệm kỳ chủ tịch gần đây, chương trình nghị sự của Manila thể hiện tham vọng lớn hơn trong việc định hình các chuẩn mực mới về an ninh, công nghệ và quản trị khu vực.

Giải quyết các vấn đề nội khối

Philippines phải đối mặt với một trong những thách thức khó khăn nhất của ASEAN - đó là khủng hoảng Myanmar. Đồng thuận 5 điểm (5PC), được ASEAN thông qua năm 2021, vẫn rơi vào tình trạng đình trệ khi bạo lực tiếp diễn và tiến trình đối thoại thiếu đột phá.

Việc bổ nhiệm Ngoại trưởng Ma. Theresa Lazaro làm Đặc phái viên Chủ tịch ASEAN về Myanmar thể hiện cam kết của Manila trong việc thúc đẩy tiếp cận dựa trên nguyên tắc, gắn trách nhiệm với lộ trình và mốc thời gian cụ thể, đồng thời mở rộng không gian đối thoại bao trùm. Thành công của Philippines sẽ phụ thuộc vào khả năng tạo đồng thuận nội khối về các bước triển khai tiếp theo của 5PC, trong bối cảnh các nước ASEAN vẫn có quan điểm khác nhau về mức độ can dự. Nếu Manila có thể củng cố vai trò điều phối trung lập và thúc đẩy hợp tác nhân đạo, năm Chủ tịch 2026 sẽ góp phần phục hồi uy tín của ASEAN như một chủ thể xử lý khủng hoảng “từ bên trong”.

Trong lĩnh vực hội nhập thể chế, Philippines đóng vai trò dẫn dắt tiến trình hỗ trợ Timor Leste hoàn thiện các tiêu chí gia nhập ASEAN. Đây là nhiệm vụ mang ý nghĩa chiến lược, phản ánh năng lực mở rộng và thích ứng của ASEAN trong giai đoạn mới. Manila cam kết hỗ trợ kỹ thuật cho Timor Leste trong các lĩnh vực như chống buôn người, quản trị môi trường và bảo vệ tài nguyên, đồng thời đóng vai trò cầu nối giúp nước này từng bước hội nhập vào các cơ chế hợp tác hiện hữu của ASEAN. Với một quốc gia vốn nhất quán ủng hộ Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982 và lập trường hàng hải dựa trên luật lệ, Timor Leste có thể trở thành đối tác tự nhiên của Philippines trong thúc đẩy quản trị biển khu vực. Tuy nhiên, ASEAN vẫn cần thời gian để củng cố và nâng cao năng lực thể chế, và Manila sẽ đóng vai trò trung gian quan trọng trong kết nối Timor Leste với các cơ chế hợp tác hiện hữu, từ đó bảo đảm quá trình hội nhập không tạo ra áp lực quá lớn đối với cấu trúc vận hành của ASEAN lý tranh chấp.

Quản lý tranh chấp

Trong lĩnh vực an ninh, Philippines coi thúc đẩy hoàn tất Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) mang tính ràng buộc pháp lý là một ưu tiên nổi bật. Chính quyền Tổng thống Marcos Jr. nhiều lần nhấn mạnh mục tiêu đạt được COC vào năm 2026, cho rằng đây là thời điểm phù hợp để ASEAN và Trung Quốc củng cố cơ chế quản lý tranh chấp dựa trên luật pháp quốc tế.

Tuy nhiên, giới phân tích đánh giá khả năng hoàn tất một COC có tính ràng buộc pháp lý trong nhiệm kỳ chủ tịch của Manila là rất hạn chế. Khác biệt giữa kỳ vọng của các nước ASEAN có tranh chấp, trong đó có Philippines và Malaysia, với lập trường của Trung Quốc vẫn còn sâu sắc. Nhiều vấn đề then chốt như phạm vi áp dụng, quy định về quân sự hóa, hoạt động dầu khí và cơ chế thực thi vẫn thiếu đồng thuận.

Bên cạnh đó, nội bộ ASEAN tiếp tục tồn tại sự khác biệt trong cách tiếp cận Biển Đông giữa các quốc gia ven biển và các nước lục địa, vốn có ưu tiên đối ngoại và lợi ích kinh tế khác nhau. Điều này khiến việc đạt được một văn kiện có tính thực chất trở thành thách thức lớn đối với vai trò điều phối của Philippines.

Dù vậy, việc Manila kiên trì thúc đẩy COC được xem là nỗ lực nhằm tái khẳng định lập trường dựa trên UNCLOS 1982 và Phán quyết PCA 2016, đồng thời lồng ghép lợi ích quốc gia với lợi ích chung của ASEAN. Để tránh làm gia tăng chia rẽ, Philippines được cho là cần theo đuổi cách tiếp cận thận trọng, minh bạch và dựa trên tham vấn rộng rãi trong nội khối.

Cân bằng an ninh, trung lập và đổi mới

Năm Chủ tịch ASEAN 2026 diễn ra trong bối cảnh Philippines đẩy mạnh điều chỉnh chính sách đối ngoại theo hướng quyết đoán hơn, thông qua mở rộng các hợp tác “tiểu đa phương” với Mỹ, Australia, Nhật Bản và các đối tác khác nhằm tăng cường năng lực hàng hải và an ninh quốc gia.

Điều này đồng thời đặt ra thách thức đối với vai trò trung lập của Philippines khi điều phối ASEAN. Để duy trì lòng tin của các nước thành viên, Manila cần tách biệt rõ ràng các hợp tác song phương hoặc nhóm nhỏ khỏi các quyết sách ở cấp khu vực, đồng thời khẳng định vai trò trung gian khách quan và có trách nhiệm.

Một điểm mới đáng chú ý trong chương trình nghị sự của Philippines là việc tích AI vào cả 3 trụ cột ưu tiên. AI được kỳ vọng hỗ trợ nâng cao giám sát an ninh biển, tối ưu hóa thương mại và logistics, cũng như thúc đẩy y tế thông minh, giáo dục số và đào tạo kỹ năng cho lực lượng lao động. Nếu được triển khai hiệu quả, các sáng kiến này có thể tạo dấu ấn riêng cho nhiệm kỳ chủ tịch của Manila, đồng thời mở ra hướng tiếp cận mới cho ASEAN trong quản trị công nghệ.

Tổng thể, nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN 2026 của Philippines mang ý nghĩa chiến lược rõ nét. Manila đứng trước yêu cầu cân bằng tinh tế giữa lợi ích quốc gia và lợi ích chung của ASEAN, giữa nhu cầu củng cố vị thế trong tranh chấp Biển Đông và nghĩa vụ giữ gìn vai trò trung tâm của khối, giữa hợp tác an ninh với các đối tác bên ngoài và cam kết hành xử trung lập, hòa giải trong các vấn đề khu vực.

Nếu duy trì được sự nhất quán chính sách, củng cố lòng tin giữa các nước thành viên và điều phối hiệu quả các ưu tiên then chốt, Philippines có thể biến năm Chủ tịch 2026 thành dấu mốc quan trọng, không chỉ cho vị thế của Manila mà còn cho khả năng thích ứng và vai trò trung tâm của ASEAN trong bối cảnh cạnh tranh cường quốc ngày càng phức tạp.

Đỗ Vân - Việt Dũng (Phóng viên TTXVN tại Đông Nam Á)