Sự trỗi dậy của thám tử công dân

Mặc dù câu chuyện này xoay quanh một kẻ ngoài vòng pháp luật và một cuộc truy đuổi kéo dài sáu tháng xuyên Mexico, nhưng đối với ông Billy Jensen, đó chỉ là một ngày làm việc bình thường.

Năm 2017, ông Jensen truy lùng một kẻ giết người da ngăm, tóc đỏ, xăm trổ đang lẩn trốn ở Mexico. Ông tải ảnh của kẻ chạy trốn lên Facebook, sử dụng các công cụ quảng cáo để đảm bảo bài đăng được những người sống gần các quán bar Mỹ nhìn thấy. Chỉ trong vòng 24 giờ, ông Jensen đã có được hành tung của thủ phạm.

Thật không may, kẻ giết người đã di chuyển. Phải mất nửa năm đăng những bài đăng tương tự, cảnh sát Mexico cuối cùng mới có thể bắt được nghi phạm. Ông Jensen không phải là cảnh sát, thám tử hay đặc vụ FBI. Ông là người dẫn chương trình podcast, tác giả, nhà báo và người tự nhận mình là “thám tử công dân”.

Hiện nay, phong trào phim tài liệu về tội ác ảnh hưởng đến các cuộc điều tra ngoài đời thực. Phiên tòa xét xử người thừa kế bất động sản Robert Durst, người bị kết tội giết bạn và nhà báo Susan Berman năm 2000, đã được tiến hành sau khi lời thú tội của ông này được ghi âm trong loạt phim ngắn “The Jinx” (2015) của HBO; bồi thẩm đoàn đã được xem các đoạn clip vào ngày đầu tiên của phiên tòa.

Robert Durst bị kết án giết người sau khi y thú tội trong một series phim tài liệu

Tháng 4/2021, chính quyền bang California (Mỹ) bắt giữ một nghi phạm trong một vụ án mất tích 25 năm trước; họ cảm ơn chương trình podcast “Your Own Backyard” đã cho phép họ phỏng vấn các nhân chứng mới.

Năm 2020, một kẻ giết người hàng loạt thú nhận một vụ giết người trên podcast “Where the Bodies Are Buried”. Năm 2018, một người chồng bị buộc tội giết vợ sau khi podcast “The Teacher’s Pet” của Úc đưa sự chú ý truyền thông trở lại vụ án.

Ngay cả các nhà chức trách cũng nhận ra điều này: từ năm 2019, cảnh sát Hà Lan đã phát hành podcast “De Politie” để khuyến khích các nhân chứng trình diện về một vụ án chưa được phá năm 1991.

Vai trò của thám tử mạng

Dù chúng ta có thích hay không, phim tài liệu và podcast về tội ác có thật (true crime) đang đóng một vai trò quan trọng trong hệ thống tư pháp hình sự, nhưng liệu vai trò đó có thật sự hữu ích?

“Tôi sẽ không thể trở thành một thám tử giỏi vì tôi không tuân thủ luật lệ một cách nghiêm ngặt”, ông Jensen nói. Ông có bằng thạc sĩ về nghiên cứu tôn giáo và bắt đầu làm phóng viên tội phạm vào năm 1999. Ông quyết định thử sức với việc phá án vào năm 2016. Việc bắt giữ một kẻ giết người đào tẩu ở Mexico không phải là điều gì quá bất thường đối với ông: trang web của ông tuyên bố ông đã giúp phá 10 vụ án mạng và góp phần tìm kiếm nhiều người mất tích.

Năm 2020, một trong những podcast của ông, “The Murder Squad”, đã giúp bắt giữ một nghi phạm trong một vụ án chưa được phá trong 40 năm. Trong podcast, ông Jensen và người đồng dẫn chương trình, cựu điều tra viên vụ án Paul Holes, khuyến khích người nghe tải mẫu ADN của họ lên cơ sở dữ liệu phả hệ GEDmatch. Lực lượng thực thi pháp luật tăng cường sử dụng các dịch vụ như thế này để truy tìm tội phạm.

Ông Jensen vẫn tuân thủ một số quy tắc. Kinh nghiệm làm báo giúp ông biết cách theo đuổi các nguồn tin, kiểm tra sự thật và chịu trách nhiệm về mặt pháp lý và đạo đức, nhưng không phải tất cả những người dẫn chương trình podcast đều cẩn thận như vậy.

Năm 2021, các thám tử nghiệp dư trên khắp mạng xã hội lần theo dấu vết cái chết của cô Gabby Petito, 22 tuổi, người mất tích vào tháng 9 khi đang du lịch khắp nước Mỹ cùng chồng chưa cưới.

Hơn 600 triệu người theo dõi hashtag #GabbyPetito trên TikTok; trên Instagram, một tài khoản với gần 60.000 người theo dõi đăng tải thông tin với những lời bình ngắn gọn, sắc sảo như “Cảnh sát biết nhiều hơn những gì họ nói”.

Cơ quan thực thi pháp luật cho biết họ đã “gặp khó khăn trong việc xác minh sự thật và bác bỏ những thông tin sai lệch về vụ án trước khi chúng được công bố rộng rãi trên mạng”.

Người dân tập trung tại đài tưởng niệm dành cho cô Gabby Petito ở New York

Sau khi cô Sarah Everard mất tích vào tháng 3 cùng năm, các thám tử mạng bắt đầu suy đoán xem cô ấy có thể chạy trốn khỏi kẻ tấn công nhanh như thế nào dựa trên hồ sơ của cô trên ứng dụng chạy bộ Strava; và quản trị viên của một diễn đàn trực tuyến đã phải đóng chủ đề thảo luận về cô Everard sau khi nhiều người bắt đầu đào bới các trang mạng xã hội của gia đình và bạn bè cô.

Tháng 2/2017, thi thể của em Abigail Williams, 13 tuổi, và em Liberty German, 14 tuổi, được tìm thấy không xa con đường mòn nơi hai em đi bộ đường dài ở bang Indiana.

Trước khi qua đời, em German kịp ghi lại cuộc chạm trán với một người đàn ông đang theo dõi họ. Những đoạn ghi âm và video này cực kỳ phổ biến với các thám tử mạng, một số người đã nêu tên và chia sẻ ảnh của những người bạn trên Facebook của hai thiếu niên và vu khống họ là kẻ giết người.

Sự nguy hiểm của loại hành vi này đã được chứng minh vào năm 2013, khi những người dùng Reddit vu khống một học sinh dàn dựng vụ đánh bom Boston, khiến gia đình cậu bé phải đối mặt nhiều tin nhắn và cuộc gọi đe dọa.

Không chỉ gia đình của những người bị buộc tội oan mới bị ảnh hưởng. Gia đình của cô Hae Min Lee, người bị bạn trai cũ giết hại vào năm 1999, chia sẻ về “những vết thương cũ bị mở lại” bởi vì kẻ giết người đã tìm cách để được tái thẩm sau khi podcast “Serial” nói về cô Lee trở nên nổi tiếng.

Đầu năm nay, gia đình của một người đàn ông Trung Quốc bị sát hại năm 2003 đã đe dọa sẽ kiện các nhà sản xuất của một bộ phim sắp ra mắt dựa trên cái chết của ông.

“Nhiều gia đình cảm thấy như chưa từng có ai lắng nghe họ, và việc được lắng nghe thực sự mang lại cho họ sức mạnh to lớn”, cô Marissa Jones chia sẻ. Cô là người dẫn chương trình podcast tại Mỹ có tên “The Vanished”, tập trung vào gia đình và bạn bè của những người mất tích.

Podcast của cô Jones, đã được tải xuống 51 triệu lần, tập trung vào những nạn nhân thường bị truyền thông bỏ qua. “Thể loại tội ác có thật tập trung quá nhiều vào thủ phạm”, cô Jones nói và có rất nhiều sản phẩm liên quan đến kẻ giết người được bán trực tuyến, từ giấy gói quà đến khăn lau.

Bà Lili Paquet, giảng viên ngành viết văn tại Đại học New England (Úc), đã nghiên cứu cách các nạn nhân bị hệ thống tư pháp chính thức bỏ rơi có thể được hưởng “công lý phi chính thức” thông qua nội dung true crime.

“Một trong những điều tôi nhận thấy là người dẫn chuyện đã tiếp cận được những thông tin mật từ cộng đồng, điều mà cảnh sát rõ ràng thiếu”, bà nói. “Những thông tin này đã mang lại bằng chứng và nhân chứng mới”.

Ông Jensen và cô Jones đều làm việc trực tiếp với cơ quan chính quyền. Nếu một sở cảnh sát yêu cầu ông Jensen dừng điều tra vì sắp bắt được nghi phạm, ông sẽ lắng nghe.

Tác động đến nhận thức của công chúng

Nhưng việc tự đưa tin về tội ác có thật không chỉ ảnh hưởng đến việc thi hành pháp luật; nó còn có tác động rất lớn đến nhận thức của công chúng về nó. Thể loại này bị ám ảnh bởi những câu chuyện về hiếp dâm và giết người, từ đó có thể bóp méo cách những người tiếp nhận nội dung này nhìn nhận thế giới.

Bà Dawn Cecil, giáo sư tội phạm học tại Đại học Nam Florida (Mỹ), lập luận rằng sản phẩm true crime tạo ra nhận thức về một hệ thống tư pháp yếu kém hoặc hoàn toàn mất lòng tin vào chính quyền, tùy thuộc vào nguồn tin người dùng đang theo dõi.

“Thật tuyệt vời khi một podcast khai quật được bằng chứng mới đáng tin cậy và có thể giúp ích. Nhưng tôi nghĩ những trường hợp như vậy rất hiếm”, bà Cecil nói. Bà lo ngại rằng cả các podcaster và người nghe, những người không có kinh nghiệm điều tra, sẽ lãng phí thời gian và nguồn lực của cảnh sát bằng cách giao nộp những bằng chứng vô ích.

“Đã có những trường hợp ở Mỹ, cảnh sát yêu cầu mọi người ngừng can thiệp vì họ đã xác định một người vô tội là nghi phạm”, bà nói. Năm 2019, văn phòng cảnh sát trưởng ở bang Indiana đang điều tra vụ án hai cô gái mất tích thì phải nặng lời với các thám tử trực tuyến. “Làm ơn DỪNG LẠI”, họ viết trên Facebook. “Các người đang hủy hoại cuộc sống của những người vô tội”.

Hoài Vy (theo theguardian.com)