Trách nhiệm pháp lý trong vụ vỡ hồ chứa nước ở Lâm Đồng gây chết người

Mới đây, UBND xã Tuy Phong, tỉnh Lâm Đồng đã có báo cáo ban đầu về vụ việc vỡ hồ chứa trên núi Tân Lai, gây thiệt hại nặng nề về tài sản và làm một cháu gái 13 tuổi tử vong.

Theo đó, sự cố xảy ra tại dự án của Công ty TNHH Trang trại Việt Phong Phú trên núi Tân Lai, làm vỡ hai vách ngăn với chiều dài khoảng 48m (ở hồ lớn với diện tích khoảng 18,4 ha) và vỡ vách ngăn có chiều dài khoảng 37m ở hồ chứa nước còn lại nằm liền kề (diện tích khoảng 4,1 ha).

Nhiều vấn đề pháp lý được đặt ra về trách nhiệm của những người liên quan trong vụ việc.

Trách nhiệm pháp lý của pháp nhân

Trao đổi với Pháp Luật TP.HCM, ThS Trương Thị Tú Mỹ, Giảng viên Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia TP.HCM, cho biết hồ chứa nước của Công ty TNHH Trang trại Việt Phong Phú có diện tích hơn 20ha, dung tích khoảng 900.000m³ là công trình thủy lợi theo quy định tại khoản 3 Điều 2 Luật Thủy Lợi 2017.

Theo khoản 1 Điều 15 Luật Thủy lợi 2017 thì việc đầu tư xây dựng công trình thủy lợi phải tuân thủ pháp luật về đầu tư, xây dựng và quy định khác của pháp luật có liên quan.

Nước xả xuống từ hồ chứa gây thiệt hại nặng nề về tính mạng và tài sản của người dân.

Ngoài ra, theo Điều 89 Luật Xây dựng năm 2014 (sửa đổi, bổ sung năm 2020) nêu rõ việc xây dựng công trình thủy lợi không thuộc trường hợp miễn xin phép xây dựng. Như vậy, theo quy định pháp luật hiện hành, việc xây dựng hồ chứa nước của Công ty phải được cấp phép của cơ quan có thẩm quyền.

Theo thông tin từ ông Nguyễn Hà Lộc, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Lâm Đồng thì dự án của Công ty Việt Phong Phú được cấp chứng nhận đầu tư từ năm 2017, trong giấy phép được cấp không có hạng mục hồ nước.

Giấy phép được cấp trước đó, trước khi thay đổi, vào tháng 6-2015 cũng không có hạng mục hồ nước. Các hạng mục khác như nhà cửa ao chuồng có nằm trong nội dung cấp phép, nhưng không thể hiện nội dung cấp phép để xây hồ chứa. Do đó, chưa hồ chứa nước nào trong khu vực này được cấp phép.

Việc xây dựng hồ chứa nước của Công ty này là không được cấp phép theo quy định, đồng nghĩa với việc Công ty đã vi phạm quy định về xây dựng công trình gây hậu quả nghiêm trọng (làm một bé gái tử vong, gây thiệt hại nặng nề về tài sản của người dân), có dấu hiệu của tội vi phạm quy định về xây dựng gây hậu quả nghiêm trọng theo khoản 1 Điều 298 BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017, 2025).

Tuy nhiên, Công ty TNHH Trang Trại Việt Phong Phú – chủ sở hữu hồ chứa là một pháp nhân thương mại và theo quy định tại Điều 76 BLHS thì pháp nhân thương mại không bị truy cứu TNHS về tội phạm tại Điều 298 BLHS.

Vì vậy, trong trường hợp này, Công ty có thể bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi xây dựng không phép theo quy định tại điểm b khoản 7 Điều 16 Nghị định 16/2022/NĐ-CP (về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng) với mức xử phạt từ 80-100 triệu đồng.

Về trách nhiệm dân sự, việc Công ty TNHH Trang Trại Việt Phong Phú là đơn vị sở hữu và quản lý để vỡ hồ chứa nước gây thiệt hại về người và tài sản đã phát sinh trách nhiệm dân sự, bồi thường thiệt hại xảy ra theo quy định tại Điều 584 Bộ luật Dân sự năm 2015. Bồi thường thiệt hại ở đây là bồi thường thiệt hại về tính mạng, tài sản của người dân.

Hồ sơ pháp lý của hồ nước có ý nghĩa rất quan trọng

Luật sư Đặng Kim Chinh, Đoàn Luật sư TP.HCM, cho biết theo thông tin ban đầu được công bố thì đây là dự án mô hình VAC (vườn ao chuồng), do đó, trong dự án này có phần mặt nước phục vụ sản xuất kết hợp nuôi trồng thủy sản.

Nếu chủ đầu tư chỉ sử dụng phần mặt nước tự nhiên, xây dựng các công trình phụ trợ đúng theo nội dung giấy phép được cấp, thì đây là hành vi hợp pháp.

Tuy nhiên, để xác định đúng trách nhiệm, triệt để vấn đề thì cần phải xác minh rõ: Có hay không hành vi xây đập, ngăn dòng chảy tự nhiên khi chưa được cơ quan có thẩm quyền cho phép, nhằm tạo thành hồ chứa nhân tạo với quy mô lớn hơn để phục vụ mục đích cảnh quan hoặc sản xuất, kinh doanh.

Hành vi xây đập (nếu có) có nằm trong phạm vi bảo vệ công trình thủy lợi theo quy định của pháp luật hay không.

Theo khoản 1 Điều 40 Luật Thủy lợi 2017, phạm vi bảo vệ công trình thủy lợi bao gồm công trình và vùng phụ cận. Theo điểm b khoản 3 Điều 40 của Luật này, vùng phụ cận của lòng hồ chứa nước có phạm vi được tính từ đường biên có cao trình bằng cao trình đỉnh đập trở xuống phía lòng hồ.

Do hậu quả đã xảy ra (một cháu bé 13 tuổi tử vong do lũ và thiệt hại lớn về vật chất – đang được thống kê), trường hợp xác định có hành vi xây đập không phép trong phạm vi bảo vệ công trình thủy lợi, thì hành vi này có dấu hiệu của tội vi phạm quy định về bảo vệ an toàn công trình thủy lợi, đê điều và phòng, chống thiên tai theo Điều 238 BLHS.

Tuy nhiên, cần chứng minh rõ mối quan hệ nhân quả giữa hành vi xây đập nêu trên và hậu quả đã xảy ra. Việc xây đập và công trình thủy lợi có thể dẫn đến thay đổi dòng chảy tự nhiên, khiến khi có mưa lớn, áp lực nước tại các vị trí đập tràn hoặc thân đập tạm tăng đột biến, vượt quá sức chịu thiết kế ban đầu, gây vỡ đập và tạo lũ quét xuống hạ du.

Cũng theo LS Chinh, trong vụ việc này cũng cần xem xét toàn diện đến các yếu tố khác như: Có hay không hành vi vi phạm ở khu vực thượng lưu ngoài phạm vi hồ chứa của trang trại Việt Phong Phú, dẫn đến thay đổi dòng chảy tự nhiên, làm gia tăng lượng nước bất thường dồn vào hồ thuộc trang trại của Việt Phong Phú.

Thứ hai là nguyên nhân kỹ thuật từ việc thiết kế, thi công đập tràn không bảo đảm tiêu chuẩn an toàn, dẫn đến sự cố vỡ đập.

Tiếp đến là mức độ mưa, lũ có vượt quá công suất thiết kế của đập tràn hay không. Đồng thời cần đánh giá khả năng dự báo, ứng phó của chính quyền địa phương, đặc biệt trong việc triển khai các biện pháp phòng, chống thiên tai, cảnh báo sớm cho khu vực hạ du.

Ngoài ra cũng cần làm rõ trách nhiệm của chính quyền địa phương trong việc kiểm tra, thanh tra việc xây dựng, vận hành công trình, cũng như trong việc cảnh báo, thông báo tình huống nguy hiểm, tổ chức di dời người dân ra khỏi khu vực có nguy cơ mất an toàn trước, trong và sau mưa lớn, theo quy định của Luật Phòng, chống thiên tai năm 2013 (sửa đổi, bổ sung năm 2020).

Trách nhiệm của chủ trang trại đến đâu?

Luật sư Nguyễn Văn Dũ, Đoàn Luật sư TP.HCM phân tích trong trường hợp này, để xác định hành vi có dấu hiệu tội vi phạm quy định về xây dựng (Điều 298 BLHS) hay tội vi phạm quy định về bảo vệ an toàn công trình thủy lợi, đê điều và phòng, chống thiên tai (Điều 238 BLHS) cần xác định khách thể mà hành vi phạm tội xâm phạm.

Có thể thấy cả hai tội danh đều là tội phạm mang tính quy chiếu, tức hành vi phạm tội chỉ có thể được xác định khi đối chiếu với các văn bản pháp luật chuyên ngành khác (Luật Xây dựng, Luật Thủy lợi).

Đối với tội phạm quy định Điều 238 BLHS, khách thể xâm phạm là trật tự quản lý nhà nước về lĩnh vực bảo vệ an toàn công trình thủy lợi, đê điều, công trình phòng chống thiên tai...

Tại khoản 3 Điều 2 Luật Thủy lợi xác định hồ chứa nước là một trong các công trình thủy lợi. Do đó, trong trường hợp này hồ chứa nước của trang trại trên núi Tân Lai cũng được xem là một dạng công trình thủy lợi được bảo vệ.

Theo Luật Thủy lợi thì nguyên tắc để xây dựng hồ chứa nước là phải được cấp phép, phê duyệt và chủ đầu tư phải có phương án ứng phó thiên tai, tình huống khẩn cấp, khi xây dựng phải đảm bảo các tiêu chuẩn về an toàn đập.

Theo thông tin bước đầu từ phía cơ quan chức năng công bố thì hồ chứa nước tại khu vực trang trại này không được cấp phép. Nếu đập ngăn được cấp phép xây dựng, được tính toán lượng nước, công suất thiết kế mức chịu đựng của đập ngăn, hệ thống van xả... thì đã không xảy ra thảm kịch.

Còn tội phạm quy định tại Điều 298 BLHS xâm phạm đến trật tự quản lý nhà nước trong lĩnh vực xây dựng. Đây là các quy định, tiêu chuẩn, quy chuẩn do nhà nước ban hành nhằm đảm bảo sự an toàn, chất lượng, bền vững của công trình và trật tự chung của xã hội.

Tội phạm này liên quan trực tiếp đến các hành vi như khảo sát, thiết kế, thi công, giám sát, nghiệm thu công trình xây dựng (dân dụng hoặc công nghiệp) dẫn đến công trình xây dựng này gây thiệt hại đến tài sản, tính mạng của người khác.

LS Dũ cho rằng trong trường hợp này có hành vi khách quan và khách thể xâm phạm thiên về tội phạm quy định về công trình thủy lợi hơn là vi phạm quy định về xây dựng.

Đồng quan điểm, Luật sư Mai Thanh Bình, Đoàn Luật sư TP.HCM, cho rằng trong trường hợp này có dấu hiệu của tội phạm quy định tại Điều 238 BLHS là phù hợp hơn vì hồ chứa nước là công trình thủy lợi, khi vỡ đập gây hậu quả chết người và thiệt hại tài sản lớn thì đủ yếu tố cấu thành tội phạm.

Xét về hành vi vỡ vách ngăn có thể nguyên nhân là do vận hành hồ hoặc quản lý an toàn công trình không đúng, hoặc xây dựng vách ngăn trái phép hoặc thiếu an toàn công trình là các dấu hiệu về hành vi khách quan của tội phạm quy định tại Điều 238 BLHS.

Nhưng trường hợp các cơ quan tố tụng xác định hồ chứa nước trên không phải là công trình thủy lợi và nguyên nhân để xảy ra hậu quả vỡ vách ngăn xuất phát từ vi phạm trong thi công/xây dựng công trình (khảo sát, thiết kế, thi công, nghiệm thu) thì có thể xem xét truy cứu theo Điều 298 BLHS.

ĐẶNG LÊ