Truân chuyên chuyện một 'Nỗi buồn'

Tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh được đưa lên sân khấu kịch. Ảnh minh họa: D.V.

Một nhà văn nổi tiếng từ thời tiền chiến như Ngọc Giao có những tác phẩm rất trữ tình và dịu dàng như Phấn hương, Cô gái làng Sơn Hạ... bỗng “huỵch” một phát, đặt cho một truyện ngắn cái tên rất khiêu khích: Đời tư Lã Bố! Có lẽ chính vì cái tên rất khác người này mà tác phẩm được nhiều nhà xuất bản hồi ấy in vào tuyển tập và tôi chắc hẳn độc giả khi nhắc đến cái tên truyện đều không khỏi tò mò, thế mà Ngọc Giao đã đặt tên kiểu đó từ năm 1938!

Đó là những kiểu tên dài và thách thức, có những nhà văn lại thích đặt những cái tên thật ngắn, thậm chí là một chữ. Những kiểu đặt tên này mang lại một hương vị khác lạ, nó ngầm ẩn và thách thức. Nguyễn Bình Phương có Ngồi, Nguyễn Ngọc Tư có Sông, Nguyễn Đình Tú có Nháp...

Các nhà văn nước ngoài, nhiều người cũng có cách đặt tên rất hay. Ta có thể kể vài cuốn đình đám quen thuộc với độc giả Việt. Đó là Gone with the wind của Margaret Mitchell (Cuốn theo chiều gió), For whom the bell tolls của Ernnest Hemingway (Chuông nguyện hồn ai), The call of the wild của Jack London (Tiếng gọi nơi hoang dã)...

Có những kiểu tên được đặt theo những khái niệm. Phong cách này thường được các nhà văn cổ điển ưa thích như: Chiến tranh và hòa bình, Tội ác và hình phạt, Kiêu hãnh và định kiến, Lý trí và tình cảm... Các nhà văn Việt ít khi đặt tên theo kiểu khái niệm vì cho rằng nó quá Tây và cứng nhắc.

Nhưng làm gì có khuôn vàng thước ngọc nào cho việc đặt tên, thế này hoặc thế kia! Cuốn tiểu thuyết đầu tay của tôi phải bảy lần đổi tên vì những lí do khác nhau và tôi cũng muốn nó thuần Việt theo tư duy người Việt nhưng rốt cục tôi đã “nhượng bộ” người biên tập cuốn sách và đặt tên nó là Tưởng tượng và dấu vết. Nhiều người bảo cái tên đó trúng, người khác thì nói nó quá cứng!

Cũng không thể nào chiều hết mọi người và thậm chí ngay cả với những tác phẩm đã rất nổi tiếng, người viết vẫn luyến tiếc về cái tên của nó. Cuốn tiểu thuyết của Bảo Ninh ban đầu có tên là Nỗi buồn chiến tranh, sau đó đến nhà xuất bản, biên tập viên đổi là Thân phận của tình yêu, lúc tái bản, Bảo Ninh lấy lại tên cũ nhưng sau rốt ông thú nhận, giá kể cuốn sách chỉ mang tên “Nỗi buồn” là đủ, thêm từ “chiến tranh” là không cần thiết!

Một kiểu đặt tên nữa là lấy luôn tên nhân vật chính làm tên tác phẩm. Những tác phẩm kiểu này rất nhiều như: Anna Karenina, Bà Bôvary, Lão Hạc, Hồ Quý Ly... Kiểu đặt tên này đơn giản và tiện lợi vì nhân vật được dùng làm tên tác phẩm thường là nhân vật trung tâm, có ảnh hưởng lớn dễ tạo ấn tượng.

Nhưng bây giờ, ở các tác phẩm hiện đại, tác giả có khuynh hướng xây dựng nhiều nhân vật chính mà ít có nhân vật trung tâm hoặc nhân vật không đủ nổi bật nên có ít tác phẩm đặt tên kiểu này.

Một câu hỏi đặt ra là tên tác phẩm có nhất thiết phải song hành với nội dung tác phẩm hay không? Tôi cho rằng không nhất thiết. Tên tác phẩm song hành với nội dung hay không, không quan trọng, miễn là nó hay và có những gợi mở. Điều này sẽ phá vỡ được những định kiến và lối mòn đặt tên.

Nhiều tác giả không muốn hé lộ cho độc giả bất cứ điều gì qua cách đặt tên, họ cho rằng, tác giả không việc gì phải tiết lộ nội dung tác phẩm cho độc giả biết qua tiêu đề. Cứ để cho độc giả tự khám phá sẽ hấp dẫn và thú vị hơn. Một vài cái tên kinh điển thuộc thể loại này như: Tên của đóa hồng của Umberto Eco, Tu viện thành Parma của Stendhal...

Việc đặt tên tác phẩm giống như dán một cái nhãn trên hàng hóa, nó rất quan trọng trong việc thu hút độc giả. Ngày nay, văn học bị cạnh tranh khốc liệt với các loại hình khác, các tác giả phải có những tư duy mới để có ấn tượng và neo vào trí nhớ độc giả. Một cái tên hay và hấp dẫn đóng một vai trò nhất định trong sự thu hút này.

Tôi nhớ có lần đạo diễn Lê Hoàng kể, một bộ phim anh làm có cái tên dự định là Trường hợp của Hạnh. Rõ ràng đấy là một cái tên quá cứng và khô. Lê Hoàng bảo, đặt tên đó thì “ma” nó mới đi xem phim! Khi đổi tên phim là Gái nhảy thì cái tên mới tạo được sự hấp dẫn lớn hơn nhiều và bộ phim từng là một hiện tượng đáng chú ý.

Tất nhiên, tên tác phẩm chỉ là một phần cấu thành tác phẩm, tên hay mà tác phẩm dở thì không làm gì nổi nhưng đương nhiên một cái tên ấn tượng sẽ có sức lan tỏa mạnh. Cô đọng hoặc khiêu khích, dài dòng hoặc cụt lủn hoặc bất cứ phong cách đặc biệt nào sẽ cộng hưởng với tác phẩm, khiến nó hấp dẫn hoặc được chú ý hơn.

Và lúc này tôi lại nghĩ đến việc người ta đặt tên cho đứa con của mình. Quá trình ấy thường rất lâu và tốn công sức nhưng khi lớn lên, chưa chắc đứa trẻ đã hài lòng với cái tên bố mẹ nó đã tâm đắc ấy. Tên một tác phẩm cũng vậy, người viết có khi đắn đo cân nhắc lắm nhưng rốt cuộc khi ra mắtcông chúng, chưa chắc đã được đồng tình, thích thú.

Đặt tên khó lắm, vì rốt cuộc khi đặt tên ta nghĩ đến điều gì? Nghĩ đến tác phẩm hay độc giả? Đừng tưởng đây là một câu hỏi dễ trả lời!

Bây giờ thì tôi nghĩ đến độc giả nhiều hơn!

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học