Trung Quốc xây thủy điện lớn nhất thế giới ở Himalaya

Dự án trị giá khoảng 168 tỷ USD, được kỳ vọng tạo ra lượng điện vượt xa đập Tam Hiệp - công trình thủy điện lớn nhất hiện nay, qua đó phục vụ chiến lược chuyển dịch sang năng lượng sạch, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng từ xe điện, đô thị hóa và các trung tâm trí tuệ nhân tạo của Trung Quốc.

Trong chuyến thăm hiếm hoi tới Tây Tạng hồi đầu năm, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình yêu cầu dự án phải được “thúc đẩy mạnh mẽ, có hệ thống và hiệu quả”. Bắc Kinh coi đây là bước đi quan trọng nhằm bảo đảm an ninh năng lượng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và hiện thực hóa các mục tiêu khí hậu dài hạn.

Khúc uốn cong lớn của sông Nhã Lỗ Tạng Bố ở Tây Tạng.

Theo các chuyên gia, dự án thủy điện trên sông Nhã Lỗ Tạng Bố là một thách thức kỹ thuật cực lớn. Tại khu vực được gọi là “Khúc cua Lớn”, dòng sông giảm độ cao tới khoảng 2.000m chỉ trong gần 50km, tạo ra tiềm năng phát điện ước tính khoảng 300 tỷ kWh mỗi năm.

Các tài liệu và phân tích từ nguồn mở cho thấy hệ thống có thể bao gồm nhiều đập, hồ chứa và chuỗi nhà máy thủy điện ngầm, kết nối bằng các đường hầm xuyên núi. Một phần dòng sông sẽ được chuyển hướng để khai thác độ dốc lớn, trước khi nhập lại dòng chính.

“Đây có thể là hệ thống đập tinh vi và phức tạp nhất từng được xây dựng”, ông Brian Eyler - Giám đốc Chương trình Năng lượng, Nước và Phát triển bền vững của Viện Stimson, Mỹ, nhận định. Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo đây là dự án “rủi ro cao nhất”, do nằm trong khu vực địa chấn mạnh, địa hình hiểm trở và chịu tác động ngày càng rõ của biến đổi khí hậu.

Vườn quốc gia đất ngập nước Yani nằm ở nơi hợp lưu của sông Nhã Lỗ Tạng Bố và sông Nyang, gần khu vực đang xây dựng dự án thủy điện.

Dù có quy mô và tác động tiềm tàng rất lớn, dự án vẫn được Trung Quốc giữ kín thông tin. Các tài liệu chính thức chỉ đề cập chung chung, trong khi thiết kế chi tiết, phạm vi hồ chứa và ảnh hưởng cụ thể tới môi trường, dân cư hạ lưu chưa được công bố đầy đủ.

Bộ Ngoại giao Trung Quốc khẳng định dự án đã trải qua “hàng chục năm nghiên cứu”, có các biện pháp bảo đảm an toàn kỹ thuật và bảo vệ sinh thái, đồng thời “không gây ảnh hưởng tiêu cực tới khu vực hạ lưu”. Bắc Kinh cũng cam kết sẽ chia sẻ thông tin cần thiết và tăng cường trao đổi với các quốc gia liên quan khi dự án tiến triển.

Tuy vậy, nhiều chuyên gia quốc tế cho rằng khi chưa có dữ liệu minh bạch, việc đánh giá độc lập các tác động môi trường, xã hội và an ninh của dự án gần như là bất khả thi.

Khu vực “Khúc cua Lớn” của sông Nhã Lỗ Tạng Bố được xem là một trong những vùng sinh thái đặc biệt nhất thế giới, với rừng nguyên sinh, hẻm núi sâu và nhiều loài động, thực vật quý hiếm. Các nhà khoa học từng kêu gọi phải tiến hành khảo sát đa dạng sinh học toàn diện trước khi xây dựng, nhưng kết quả đánh giá nếu có vẫn chưa được công bố rộng rãi.

Dự án cũng kéo theo việc di dời các cộng đồng bản địa, trong đó có người Monpa và Lhoba. Chính quyền Trung Quốc thừa nhận sẽ phải tái định cư dân cư địa phương và cam kết bảo đảm quyền lợi, đời sống cũng như tôn trọng văn hóa, tín ngưỡng truyền thống. Tuy nhiên, nhiều ý kiến lo ngại quy mô công trình sẽ khó tránh khỏi những xáo trộn sâu sắc đối với sinh kế và không gian sống lâu đời của người dân.

Đập Tam Hiệp và các đường dây truyền tải điện của nó tại Nghi Xương, Trung Quốc.

Không chỉ gây tranh cãi trong nước, dự án còn làm dấy lên lo ngại tại Ấn Độ và Bangladesh - nơi sông Nhã Lỗ Tạng Bố chảy xuống và trở thành sông Brahmaputra, nguồn sống của hàng chục triệu người.

Lãnh đạo bang Arunachal Pradesh của Ấn Độ từng cảnh báo công trình có thể trở thành một “quả bom nước”, nếu việc điều tiết dòng chảy bị lợi dụng hoặc quản lý thiếu minh bạch. Chính phủ Ấn Độ cho biết đang theo dõi sát sao và sẽ có các biện pháp cần thiết để bảo vệ lợi ích quốc gia.

Các chuyên gia nhận định, về lý thuyết, một con đập thượng nguồn có thể giúp điều tiết lũ - vấn đề nghiêm trọng với Ấn Độ và Bangladesh. Tuy nhiên, việc xả nước đột ngột hoặc thiếu phối hợp có thể làm gia tăng rủi ro thiên tai.

Trong bối cảnh Trung Quốc thúc đẩy dự án thủy điện quy mô chưa từng có, Ấn Độ cũng đang xem xét các công trình lớn trên cùng lưu vực, làm dấy lên lo ngại về một “cuộc đua xây đập” tại Himalaya.

"Nếu các bên không hợp tác và chia sẻ dữ liệu minh bạch, rủi ro môi trường và địa chính trị sẽ ngày càng lớn. Với con sông này, một cuộc chạy đua xây đập có thể trở thành cuộc chạy đua xuống đáy", ông Eyler cảnh báo.

Siêu dự án thủy điện trên sông Nhã Lỗ Tạng Bố vì thế không chỉ là câu chuyện về năng lượng và kỹ thuật, mà còn là phép thử lớn đối với cam kết minh bạch, bảo vệ môi trường và hợp tác khu vực của Trung Quốc trong những thập niên tới.

Hồng Nhung