Từ đá hóa thạch đến dữ liệu sống

Các em nhỏ hào hứng khám phá các mẫu hóa thạch và khoáng vật tại Bảo tàng, góp phần nuôi dưỡng tình yêu khoa học và hiểu biết về lịch sử Trái đất

Từ những khối gỗ silic hóa hàng trăm triệu năm đến dấu vết của cá, ốc, lá cổ xưa, mỗi mẫu vật là một "dữ liệu sống" trong hành trình giải mã lịch sử Trái đất.

Hóa thạch - chứng cứ tiến hóa

Giữa khuôn viên bảo tàng, những thân gỗ hóa đá niên đại hàng trăm triệu năm vẫn hiện rõ vòng sinh trưởng, đường vân, nhánh gãy như "bản in" của thời gian. Đó là kết quả của quá trình silic hóa hoặc carbonat hóa, mang dấu tích địa chất đặc trưng từng vùng.

Tiêu biểu là mẫu gỗ silic hóa 199 triệu năm tuổi thu thập tại Chư Sê (Gia Lai) mang cấu trúc đá SiO₂ đen, điển hình của môi trường biến đổi địa chất giàu silicat. Bên cạnh là mẫu gỗ carbonat hóa 20,3 triệu năm tuổi từ Na Dương (Lạng Sơn), chứa thành phần calcit (CaCO₃), thuộc hệ tầng trầm tích Neogen, một cứ liệu quan trọng trong nghiên cứu cổ thực vật học và địa tầng khu vực miền Bắc.

Bên trong Bảo tàng, gần 40 mẫu hóa thạch khác được lưu giữ và trưng bày trong tủ kính, bao gồm xương cá, răng động vật, chân ốc, vỏ hai mảnh, lá cây hóa đá… Nhiều mẫu trong số đó có niên đại từ vài chục đến hàng trăm triệu năm, được thu thập qua các đợt khảo sát thực địa và sưu tầm tại Gia Lai, Lạng Sơn, Quảng Nam, Huế và nhiều vùng địa tầng đặc trưng khác.

Mỗi mẫu vật là một mảnh chứng cứ cho quá trình tiến hóa, tuyệt chủng, tái sinh của sinh giới, đồng thời phản ánh biến đổi khí hậu, địa hình, và cấu trúc sinh thái trong suốt lịch sử hàng triệu năm của Trái đất.

Ông Phan Ngọc Nhật Quang, Phó Trưởng phòng Nghiên cứu - Sưu tập cho biết: “Các mẫu vật cổ sinh này giúp làm rõ tiến trình tiến hóa của sự sống, xác định niên đại địa tầng bằng hóa thạch chỉ dẫn, và từ đó tái hiện môi trường sống cổ đại một cách chân thực. Dữ liệu từ hóa thạch còn có thể tích hợp vào nghiên cứu khí hậu cổ, phục vụ mô hình khí hậu hiện đại, vật liệu mới và cả sinh học ứng dụng”.

Ông Quang cũng nhấn mạnh vai trò của hóa thạch trong các ứng dụng thực tiễn: “Ở góc độ kinh tế - xã hội, một số hóa thạch cũng có thể hỗ trợ thăm dò tài nguyên như dầu khí, quặng, than đá… Chúng là chỉ dấu phục vụ thăm dò tài nguyên và hỗ trợ dự báo môi trường sống trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu”.

Khai phá tiềm năng liên ngành

Không chỉ dừng lại ở giá trị trưng bày, hóa thạch tại Bảo tàng đang dần chuyển hóa thành tài nguyên học liệu, khoa học và truyền thông, thông qua chiến lược số hóa mẫu vật, mở rộng liên kết nghiên cứu và thiết lập nền tảng dữ liệu mở. Chính vì thế, việc nâng cao năng lực khai thác, tích hợp dữ liệu từ hóa thạch đang là hướng đi được các cơ quan khoa học, địa phương, doanh nghiệp quan tâm.

Việc đưa hóa thạch vào môi trường số, tạo dựng hệ thống hình ảnh 3D, mô hình địa tầng, bản đồ khí hậu cổ… đang mở ra khả năng tích hợp mẫu vật vào nhiều lĩnh vực từ giáo dục STEM đến trí tuệ nhân tạo và khoa học dữ liệu. Đây cũng là cách để “đánh thức” các mẫu vật trầm lặng, đưa chúng thoát khỏi tủ kính và bước vào đời sống khoa học công nghệ đương đại.

Trong vai trò kết nối giáo dục, nghiên cứu, cộng đồng, Bảo tàng hiện triển khai nhiều chương trình thực tập, thực tế, chuyên đề khoa học cho sinh viên các ngành như Địa chất, Địa lý, Sinh học,… Ông Lê Nguyễn Thới Trung, Phó Giám đốc phụ trách Bảo tàng chia sẻ: “Hóa thạch là tài liệu trực quan giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc về lịch sử Trái đất, tiến hóa sinh học và địa chất học. Đồng thời, đây là di sản quý giá cần được gìn giữ và tôn vinh. Nhiều mẫu vật độc đáo cũng đang trở thành điểm nhấn thu hút công chúng đến với không gian trưng bày”.

Em Nguyễn Minh Thư, sinh viên thực tập Trường Đại học Ngoại ngữ bày tỏ: “Khi tận mắt quan sát mẫu gỗ hóa thạch hơn 100 triệu năm tuổi hay phiến đá in dấu lá cây cổ, em thấy rõ sự kết nối giữa học thuật và hiện vật. Đây là trải nghiệm thực tế sinh động hơn nhiều so với lý thuyết trên lớp”.

Từ những khối đá trầm tích mang dấu vết thời gian, đến các phiến lá hóa thạch chỉ vài centimet, mọi mẫu vật đều đang lên tiếng bằng ngôn ngữ khoa học. Tại Bảo tàng, hóa thạch không còn chỉ là chứng tích cổ mà trở thành tài nguyên tri thức của thời đại số. Trong tay giới nghiên cứu, từng khối đá sẽ trở thành lớp dữ liệu, từng mảnh hóa thạch sẽ là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.

Bài, ảnh: Đinh Văn