Từ 'thẻ vàng' đến 'cửa xanh': Kiến tạo nghề cá bền vững

Quyết liệt gỡ bỏ cảnh báo “Thẻ vàng” của Ủy ban Châu Âu (EC) và xây dựng một ngành thủy sản phát triển bền vững, Việt Nam đã chuyển từ giai đoạn đối phó sang quản trị số và thực thi pháp luật nghiêm minh. Cuộc chiến chống khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) không chỉ là trách nhiệm của Chính phủ mà là danh dự quốc gia.

Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu người đứng đầu các bộ, ngành, địa phương chịu trách nhiệm trực tiếp, toàn diện nếu để tái diễn tình trạng tàu cá vi phạm hoặc chậm tiến độ gỡ thẻ vàng IUU (ảnh: Báo Chính phủ)

Gỡ “Thẻ vàng” không phải là đích đến cuối cùng, mà là cánh cửa mở ra một hành trình mới: Hành trình xây dựng nghề cá có trách nhiệm, nơi nguồn lợi được bảo vệ và uy tín quốc gia được nâng cao.

Việt Nam đã và đang tập trung xử lý các vấn đề cốt lõi, từ quản lý đội tàu, giám sát hành trình, truy xuất nguồn gốc đến xử lý vi phạm khai thác bất hợp pháp. Kiểm soát và giám sát đội tàu cá xa bờ là nền tảng quan trọng nhất để “nói không với IUU”. Yêu cầu cốt lõi là đảm bảo 100% tàu cá có chiều dài từ 15m trở lên phải lắp đặt và duy trì hoạt động liên tục của thiết bị Giám sát hành trình (VMS).

Thời gian qua, thành phố Đà Nẵng triển khai đồng bộ các giải pháp chống khai thác IUU theo tinh thần chỉ đạo của Ban Bí thư, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các bộ, ngành Trung ương. Từ năm 2024 đến nay, thành phố không có tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài. Tuy nhiên, tàu cá của ngư dân địa phương vẫn tiềm ẩn nguy cơ vi phạm vùng biển nước ngoài. Đại tá Phan Văn Trí, Phó Chỉ huy trưởng, Tham mưu trưởng Ban Chỉ huy Bộ đội Biên phòng, Bộ Chỉ huy Quân sự thành phố Đà Nẵng cho biết, các lực lượng hữu quan vừa chủ động tuyên truyền, vừa xử lý nghiêm các trường hợp vị phạm.

“Chúng tôi chỉ đạo các đơn vị tuyến biển phát huy hết lực lượng, phương tiện, trang bị để sẵn sàng thực thi nhiệm vụ. Trong công tác đấu tranh, chúng tôi lấy tuyên truyền là chính, tuyên truyền giáo dục để ngư dân nâng cao nhận thức, trách nhiệm của mình trong công tác phòng chống IUU. Nhưng đối với những trường hợp đã được tuyên truyền, hiểu pháp luật rồi mà vẫn vi phạm, chúng tôi phải xử lý nghiêm, không có vùng cấm, không có ngoại lệ”, Đại tá Phan Văn Trí nói.

Tuyên truyền chống khai thác IUU đến ngư dân

Song song với việc siết chặt quy định và kỹ thuật, việc xử lý vi phạm ngày càng nghiêm khắc và thống nhất với những chế tài đủ sức răn đe. Những trường hợp cố tình tắt, phá hủy VMS, vượt tuyến khai thác trái phép hoặc tái phạm nhiều lần được áp dụng mức phạt nghiêm khắc như: xử phạt hành chính, tước giấy phép khai thác, cấm ra khơi, đình chỉ hoạt động, và thậm chí xem xét áp dụng biện pháp hình sự đối với hành vi vi phạm vùng biển nước ngoài. Việc thực thi pháp luật cũng được đồng bộ, thống nhất trên toàn quốc, không có vùng nới lỏng hay ngoại lệ địa phương.

Giữa tháng 11 vừa qua, Tòa án Nhân dân tỉnh Quảng Trị đã tổ chức xét xử sơ thẩm lưu động vụ án hình sự đối với bị cáo Nguyễn Văn Hành, sinh 1983, trú tại thôn Đông Đức, xã Đông Trạch về tội “Cản trở hoạt động của phương tiện điện tử”. Ông Nguyễn Văn Hành bị tuyên phạt 3 năm tù giam.

Ông Lưu Đức Ngọc, Phó Chủ tịch UBND xã Đông Trạch, tỉnh Quảng Trị cho biết, cơ quan chức năng đã làm rõ việc ông Hành ngắt nguồn điện 2 thiết bị giám sát hành trình để cản trở trái phép việc truyền dữ liệu thiết bị rồi ra vùng biển nước ngoài khai thác hải sản. Ông Hành bị lực lượng nước ngoài phát hiện và bắt giữ. Theo ông Lưu Đức Ngọc, hành vi này gây ảnh hưởng đến uy tín quốc gia cũng như nỗ lực gỡ “thẻ vàng”, cơ quan chức năng đã xử phạt nghiêm minh để răn đe.

“Vừa qua ở xã chúng tôi có trường hợp 1 tàu cá ngư dân vi phạm, bị Tòa án Nhân dân tỉnh Quảng Trị đưa ra xét xử lưu động, xử phạt ngư dân này 3 năm tù, hành vi cản trở hoạt động của thiết bị giám sát hành trình. Phiên tòa này, người dân tham dự rất đông, nhất là ngư dân, qua đây nâng cao nhận thức của ngư dân, bà con biết được trách nhiệm và hậu quả pháp lý xảy ra khi vi phạm”, ông Lưu Đức Ngọc chia sẻ.

Xét xử lưu động vụ án vi phạm khai thác IUU tại xã Đông Trạch, tỉnh Quảng Trị

Hoàn thiện pháp lý, đảm bảo thực thi nghiêm minh và xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc thực chất là “tấm hộ chiếu” để thủy sản Việt Nam bước vào thị trường thế giới. Việt Nam đã ban hành Luật Thủy sản 2017 và nhiều văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến chống IUU. Tuy nhiên, để những quy định này thật sự phát huy tác dụng, các địa phương phải áp dụng đồng bộ và thống nhất, không nới lỏng, không ngoại lệ.

Muốn khẳng định sản phẩm hợp pháp, minh bạch, Việt Nam đang xây dựng hệ thống truy xuất thực chất – đầy đủ – đồng bộ, thay vì đối phó hoặc hình thức. Trước hết, mọi sản lượng thủy sản khai thác phải được ghi chép rõ ràng, chứng nhận đúng quy định và lưu trữ đầy đủ thông tin.

Cảng cá là “cửa ngõ” quyết định sản phẩm nào được tham gia chuỗi cung ứng. Cảng chỉ được phép xác nhận sản lượng đối với thủy sản có nguồn gốc hợp pháp, có giám sát hành trình đầy đủ. Tại Cảng cá Thọ Quang, thành phố Đà Nẵng đã áp dụng quy tắc cứng: Tàu cá tắt VMS từ 10 giờ trở lên đều bị đình chỉ cập cảng; đồng bộ dữ liệu VMS với hệ thống cân điện tử và phần mềm trực tuyến theo thời gian thực để loại bỏ lỗ hổng quản lý. Tại đây, nếu thiếu một mắt xích trong hồ sơ truy xuất nguồn gốc (từ điểm đánh bắt, mẻ lưới, tọa độ...) thì cả lô hàng phải nằm chờ.

Ông Nguyễn Lại, Trưởng Ban quản lý âu thuyền, cảng cá Thọ Quang, phường Sơn Trà, thành phố Đà Nẵng khẳng định: “Âu thuyền cũng là khu neo đậu tránh trú bão, nên đáp ứng được công tác kiểm tra, kiểm soát tàu thuyền. Hiện nay, thực hiện sự chỉ đạo của Trung ương và thành phố trong phòng chống IUU, Ban quản lý bố trí vùng nước trong âu thuyền để tập trung số tàu cá thuộc diện “3 không” để dễ kiểm soát. Qua kiểm tra, hiện nay công tác phối hợp xử lý vi phạm, kiểm soát sản lượng đều đảm bảo”.

Ngư dân đưa tàu vào âu neo đậu và bán hải sản

Thời gian gần đây, việc xử lý vi phạm đã mạnh tay hơn, đặc biệt đối với hành vi tái phạm hoặc vi phạm ở vùng biển nước ngoài. Tỉnh Quảng Ngãi là điểm sáng trong việc chống khai thác IUU. Đến nay, tỉnh Quảng Ngãi đã xử lý dứt điểm các vấn đề tồn đọng liên quan chống khai thác IUU. Quảng Ngãi hiện có 4.850 tàu cá, trong đó 100% số tàu cá đã được đăng ký và cập nhật lên hệ thống dữ liệu quốc gia. Đối với 115 tàu không đủ điều kiện cấp phép, các xã, phường, đặc khu và lực lượng Bộ đội Biên phòng đang quản lý nghiêm ngặt, kiên quyết không cho ra khơi. Các trường hợp vi phạm vùng biển nước ngoài đã bị xử lý nghiêm, đã khởi tố và xét xử 2 vụ án liên quan IUU.

Ông Đỗ Tâm Hiển, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ngãi khẳng định, người đứng đầu các đơn vị, địa phương phải chịu trách nhiệm nếu để xảy ra tình trạng vi phạm kéo dài hoặc tái diễn.

“Nếu để những tàu không đủ điều kiện ra khỏi cảng, buông lỏng quản lý thì người đứng đầu phải chịu trách nhiệm. Lãnh đạo các đơn vị địa phương theo chức năng nhiệm vụ từ sở Nông nghiệp và Môi trường, Chi cục Thủy sản, Biên phòng cần nâng cao trách nhiệm. Nếu đơn vị nào không hoàn thành nhiệm vụ, chúng tôi giao văn phòng UBND tỉnh phối hợp với sở Nội vụ, Thanh tra tỉnh tham mưu Chủ tịch UBND tỉnh thanh tra công vụ để làm rõ trách nhiệm công tác phòng chống đánh bắt hải sản bất hợp pháp IUU”, ông Đỗ Tâm Hiển nói.

Kiểm soát và giám sát đội tàu cá xa bờ là nền tảng quan trọng nhất

Trong cuộc chiến chống khai thác IUU, các thiết bị giám sát, hệ thống truy xuất hay các khung pháp lý chỉ là điều kiện cần; điều kiện đủ để tạo ra thay đổi bền vững chính là nhận thức và ý thức tuân thủ của ngư dân, chủ tàu và cả cộng đồng ven biển.

Vì vậy, tăng cường tuyên truyền, hướng dẫn và đào tạo cho người dân là nhiệm vụ mang tính chiến lược. Việc truyền thông không chỉ dừng lại ở nhắc nhở hay cảnh báo, mà cần giải thích rõ ràng, đầy đủ về quyền lợi, nghĩa vụ của ngư dân, cũng như hậu quả của việc vi phạm IUU đối với sinh kế và uy tín quốc gia. Mỗi chủ tàu, mỗi lao động biển phải hiểu rằng, tuân thủ pháp luật không phải để đối phó, mà để bảo vệ chính nghề của mình. Ông Phạm Văn Nhân, Phó Chủ tịch Nghiệp đoàn nghề cá xã An Phú, tỉnh Quảng Ngãi cho biết, các Nghiệp đoàn luôn tuyên truyền giúp ngư dân hiểu rõ việc ghi đầy đủ nhật ký khai thác; bà con ngư dân đã chấp hành các quy định hành nghề trên biển, xem đó là cách để bảo vệ thu nhập và nâng cao giá trị sản phẩm của mình.

“Chúng tôi thường xuyên đi từng nhà tuyên truyền, vận động ngư dân làm đầy đủ thủ tục, cam kết không vi phạm vùng biển nước ngoài. Nhật ký khai thác chính là tấm hộ chiếu cho hải sản Việt Nam”, ông Phạm Văn Nhân thông tin.

Sau hơn 8 năm được cảnh báo “thẻ vàng” từ Ủy ban châu Âu (EC), Việt Nam không chỉ sửa đổi từng quy định mà còn xây dựng một nền tảng quản trị nghề cá hiện đại: khung pháp lý thống nhất; xử lý vi phạm nghiêm minh; truy xuất nguồn gốc toàn diện và áp dụng công nghệ để quản lý đội tàu cá từ ngoài khơi đến bến cảng. 100% tàu cá toàn quốc đã được đăng ký, cập nhật lên cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia VNFishbase; dữ liệu đã liên thông với hệ thống kiểm soát tàu cá của Bộ Quốc phòng và VNeID của Bộ Công an, giải quyết xung đột thông tin giữa các nền tảng…

Tàu cá đánh bắt xa bờ của như dân tỉnh Quảng Trị neo đậu trong âu tàu

Ông Trần Đức Thắng, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường nhận định, việc giám sát trên biển nhờ VMS được siết chặt: Đa số vụ vi phạm mất kết nối, vượt ranh giới đều được xử lý. Trong tuần gần nhất, không phát sinh tàu cá Việt Nam vi phạm vùng biển nước ngoài, điều hiếm thấy nếu so với giai đoạn EC bắt đầu cảnh báo. Kết quả này cho thấy bước tiến đáng kể so với thời điểm EC cảnh báo thẻ vàng, chuyển từ quản lý thủ công sang quản trị số, từ “nhắc nhở” sang xử lý dứt điểm, tạo nền tảng để Việt Nam bước vào giai đoạn đàm phán, tiếp xúc đoàn Thanh tra EC với tâm thế chủ động hơn. Ông Trần Đức Thắng khẳng định, những bước đi này không hề làm khó ngư dân mà chính là bảo vệ nguồn lợi biển và danh dự quốc gia.

“Thực hiện quyết liệt kế hoạch cao điểm chống khai thác IUU, các địa phương đã có sự chuyển biến rất rõ nét. Đây là nhờ sự chỉ đạo quyết liệt của Thủ tướng Chính phủ, sự vào cuộc của các bộ, ngành, nhất là Bộ Quốc phòng, Bộ Công an… rất quyết liệt trong triển khai thực hiện. Về hoàn thiện quy định pháp luật, đến nay chúng ta đã thực hiện đầy đủ, đáp ứng đúng theo yêu cầu khuyến nghị của EC. Về quản lý đội tàu, đến nay các đơn vị, địa phương đã rà soát, đối soát dữ liệu tàu cá. Về truy xuất nguồn gốc, thực thi pháp luật và xử lý vi phạm hành chính, đã được các địa phương điều tra, xác minh và xử lý đầy đủ theo đúng quy định”, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng nói.

“Nói không với IUU”, Việt Nam không chỉ dừng ở việc quản lý tàu cá hay giám sát khai thác mà đang tập trung tái cơ cấu toàn diện ngành thủy sản, hướng tới phát triển dựa trên khoa học, bảo tồn và hiệu quả kinh tế lâu dài, hỗ trợ ngư dân chuyển đổi sinh kế một cách chủ động.

Thu mua hải sản tại cảng Thuận An, thành phố Huế

Nhìn rộng hơn, việc gỡ “Thẻ vàng” không đơn thuần là mở lại con đường xuất khẩu sang EU. Đây là cơ hội để Việt Nam cơ cấu lại ngành thủy sản, thay đổi tư duy khai thác và xây dựng hình ảnh một quốc gia biển có trách nhiệm với môi trường, với thế giới và với thế hệ tương lai. Khi nguồn lợi được bảo vệ, khi ngư dân được hỗ trợ đúng hướng, và khi nghề cá phát triển dựa trên dữ liệu – công nghệ – pháp luật, Việt Nam không chỉ gỡ được “Thẻ vàng”, mà còn nâng cao uy tín quốc tế và tạo nền tảng cho một ngành thủy sản bền vững lâu dài.

Bà Nguyễn Minh Hằng, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao thông tin về những ghi nhận của EC: “EC ghi nhận rất tích cực những nỗ lực, quyết tâm của Việt Nam, đặc biệt là việc Thủ tướng Chính phủ hàng tuần họp chỉ đạo các đơn vị, địa phương. Cho đến nay, theo đánh giá của EC, kết quả năm 2025 của Việt Nam có nhiều tiến bộ rõ rệt. Bây giờ quan trọng là xử lý những vấn đề còn tồn đọng từ năm 2024 và những năm về trước. Phía “bạn” rất muốn chúng ta có những xử lý dứt điểm sớm để thể hiện những chế tài của chúng ta có hiệu lực, kết quả xử lý những việc tồn đọng này sẽ là cơ sở mang tính chất rất quyết định”.

Tàu cá đánh bắt xa bờ của ngư dân tỉnh Quảng Bình cũ (nay là tỉnh Quảng Trị)

Tại các phiên họp Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng. chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU), Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính nhấn mạnh: Người đứng đầu phải chịu trách nhiệm nếu để tái diễn, dữ liệu phải chuẩn, hành vi phải nghiêm, cuộc chiến chống IUU phải đồng bộ từ biển khơi đến bến cảng.

“Người đứng đầu các bộ, ngành, địa phương chịu trách nhiệm trực tiếp, toàn diện trước Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ. Nếu để tái diễn tình trạng tàu cá vi phạm hoặc chậm tiến độ gỡ thẻ vàng IUU, tất cả trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, các đơn vị, địa phương phải chủ động làm, không để chậm trễ. Tất cả các bộ, ngành, đặc biệt là các địa phương phải quản lý cho thật chặt và xử lý nghiêm, không nương tha. Tất cả vì uy tín của dân tộc, của quốc gia”, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính khẳng định.

Bộ đội Biên phòng tuyên truyền đến ngư dân phường Thuận An, thành phố Huế

“Cánh cửa xanh” sẽ mở ra khi luật pháp đi vào đời sống, khi dữ liệu thay thế sự mơ hồ, và khi ngư dân tuân thủ luật chơi. Đó là con đường để Việt Nam khẳng định mình là một quốc gia biển có trách nhiệm trên bản đồ kinh tế biển thế giới. Gỡ “Thẻ vàng” cũng mở ra cánh cửa một hành trình mới. Đó là hành trình kiến tạo ngành thủy sản Việt Nam phát triển bền vững, nơi ngư dân được hỗ trợ đúng hướng, môi trường được bảo vệ, và uy tín quốc gia được nâng lên trên thị trường quốc tế.

Những gì đã và đang diễn ra tại các tỉnh, thành phố có biển, từ việc ngư dân cẩn thận ghi nhật ký, đến một đội trưởng tổ đoàn kết gọi nhau quay về khi vượt ranh giới trên biển,… chính là bằng chứng sống động về sự thay đổi thói quen, bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất.

Hành trình gỡ “thẻ vàng” trước mắt vẫn còn nhiều khó khăn. Thế nhưng, mọi thứ sẽ thay đổi, “cánh cửa xanh” sẽ mở ra khi luật pháp đi vào đời sống, khi dữ liệu thay thế sự mơ hồ, khi ngư dân tuân thủ luật chơi. Tất cả đã sẵn sàng để thủy sản Việt Nam phát triển bền vững, có trách nhiệm với tương lai.

Vinh Thông-Thanh Hiếu-Lê Hiếu/VOV-Miền Trung