Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước: Hướng tới ghi danh vào Danh mục Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức Thế giới của UNESCO

Khách du lịch tham quan, tìm hiểu các Văn bia trên núi Non Nước. Ảnh: Ngọc Linh

"Bảo tàng văn học Việt Nam trên đá" với giá trị độc bản

Với truyền thống lịch sử, văn hóa sâu dày đã để lại cho Ninh Bình hệ thống di sản văn hóa phong phú và đa dạng, trong đó có hệ thống di sản tư liệu. Đây là nguồn sử liệu gốc phản ánh lịch sử đất nước, xã hội, con người Ninh Bình trong từng thời kỳ lịch sử, là những ký ức cộng đồng được tạo dựng, lưu giữ qua nhiều thế hệ.

Ninh Bình là một trong số ít những địa phương còn tồn tại hệ thống văn bia Hán Nôm có lịch sử nối tiếp, liên tục kéo dài gần 1.000 năm. Theo các số liệu điều tra, khảo sát, Ninh Bình hiện có hàng ngàn văn bia Hán-Nôm hiện còn tồn tại, lưu giữ trong các di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh (trong các đền, chùa, miếu, phủ, vách núi, hang động).

Hệ thống văn khắc ma nhai trên vách đá núi Non Nước có giá trị đặc biệt quan trọng. Di tích núi Non Nước không chỉ nổi tiếng với các giá trị lịch sử, văn hóa, cảnh quan đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh cấp Quốc gia đặc biệt, mà còn là kho tàng di sản tư liệu đặc sắc.

Hệ thống văn khắc Hán Nôm trên vách đá tại đây mang nhiều ý nghĩa về lịch sử, văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng và văn học-nghệ thuật, không chỉ phản ánh sự hiện diện và phát triển của di văn Hán Nôm tại vùng đất Cố đô mà còn là minh chứng sinh động cho quá trình giao lưu văn hóa, cho tư tưởng, tín ngưỡng của các triều đại phong kiến Việt Nam qua nhiều thế kỷ.

Nhà nghiên cứu Trương Đình Tưởng, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử tỉnh, người đã dày công nghiên cứu, khảo sát và có nhiều bài viết khẳng định giá trị đa diện của Dục Thúy Sơn như một bảo tàng văn chương bác học độc đáo và là nơi hội tụ, phản ánh tư tưởng tam giáo (Nho-Phật-Lão) trong suốt gần 7 thế kỷ (từ năm 1343 đến nay).

Ông cho rằng: Từ những giá trị nổi bật của Dục Thúy Sơn như một điểm đến văn hóa quan trọng trong tuyến giao thông lịch sử, Dục Thúy Sơn xứng đáng được công nhận là Di sản tư liệu và Di sản thiên nhiên-văn hóa của nhân loại.

Thạc sỹ Phan Công Hải (Bảo tàng thành phố Đà Nẵng) chia sẻ: Nghiên cứu tập trung khảo sát, giới thiệu và so sánh Non nước Ngũ Hành Sơn ở thành phố Đà Nẵng và núi Non Nước-Dục Thúy Sơn ở Ninh Bình trên cơ sở tiếp cận liên ngành qua các góc nhìn lịch sử-văn hóa-tâm linh-tôn giáo... để thấy được những điểm tương đồng về hành trình di sản của hai không gian di tích này.

Với kinh nghiệm đi trước của Di tích Ngũ Hành Sơn thì danh thắng Non Nước-Ninh Bình hoàn toàn đủ tiêu chí để xây dựng hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á-Thái Bình Dương trong tương lai.

Giới trẻ tìm hiểu các Văn bia trên núi Non Nước. Ảnh: Ngọc Linh

Theo các nghiên cứu, với 43 văn bia ma nhai hiện còn, trong đó có 37 bản văn khắc Hán Nôm trải dài từ thời Trần đến đầu thế kỷ XX, núi Non Nước xứng đáng được mệnh danh là "Bảo tàng văn học Việt Nam trên đá độc bản duy nhất tại Việt Nam". Kho tàng này bao gồm: 9 bài văn khắc thời Trần, trong đó nổi bật là bia “Dục Thúy sơn Linh Tế tháp ký” do Trương Hán Siêu soạn năm 1343-một trong những ma nhai có giá trị đặc biệt bậc nhất Việt Nam và bia “Thánh chỉ” của Thượng hoàng Trần Minh Tông khắc năm 1349; 3 bài văn khắc thời Lê sơ (thế kỷ XV); 1 bài văn khắc thời Mạc (thế kỷ XVI); 4 bài văn khắc thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII-XVIII); các tác phẩm còn lại là văn khắc thời Nguyễn.

Hệ thống văn khắc này là nguồn sử liệu, văn liệu phong phú và quý giá, ghi lại những sự kiện, nhân vật lịch sử quan trọng gắn liền với núi Non Nước-Ninh Bình và cả nước. Đặc biệt, đây là các bản khắc độc bản các tác phẩm thơ, văn ngự chế của vua chúa, thơ đề vịnh của thi nhân, cùng với nét đặc sắc về thư pháp và văn tự (chữ Nôm, chữ húy).

Nỗ lực chung đưa di sản Hán Nôm núi Non Nước ra thế giới

Trong dòng chảy không ngừng của lịch sử, việc nhận diện, bảo tồn và phát huy giá trị di sản luôn là nhiệm vụ trọng yếu. Di sản tư liệu, với vai trò là bằng chứng vật chất ghi dấu ký ức, tri thức và lịch sử, ngày càng nhận được sự quan tâm sâu sắc của cộng đồng quốc tế.

Nhận thức sâu sắc tầm quan trọng đó, Hội thảo khoa học quốc tế "Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước - Tiềm năng di sản tư liệu" đã được Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình phối hợp với Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) tổ chức với sự tham gia của nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu, nhà khoa học ở trong nước, quốc tế cùng đóng góp nguồn lực trí tuệ và kinh nghiệm vào một diễn đàn học thuật quan trọng, hướng tới việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa quý báu của quốc gia.

Hội thảo khoa học quốc tế “Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước-Tiềm năng di sản tư liệu” do Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình, Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) tổ chức đầu tháng 6/2025. Ảnh: Minh Quang

PGS.TS Nguyễn Tuấn Cường, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm cho rằng: Những trao đổi học thuật sâu sắc, những phát hiện mới và những đề xuất tâm huyết được trình bày tại Hội thảo không chỉ làm phong phú thêm nhận thức của chúng ta về di sản văn khắc Hán Nôm núi Non Nước, mà còn cung cấp những luận cứ khoa học vững chắc cho việc xây dựng hồ sơ đề cử UNESCO công nhận đây là một Di sản Tư liệu của nhân loại. Những góc nhìn so sánh này đặc biệt hữu ích trong việc định vị giá trị và xác định lộ trình phù hợp cho việc nâng tầm quốc tế của di sản văn khắc Non Nước.

Việc đưa Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước vào Danh mục Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức Thế giới (MoW) của UNESCO là một mục tiêu đầy tham vọng nhưng hoàn toàn khả thi.

TS. Vũ Thị Minh Hương, Phó Chủ tịch MOWCAP chia sẻ: Việt Nam đã có di sản tư liệu ma nhai Ngũ Hành Sơn-Đà Nẵng được UNESCO ghi danh vào Chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á-Thái Bình Dương. Lần này, tận mắt đi thăm và đánh giá về các giá trị thực của ma nhai núi Non Nước cho thấy chúng ta hoàn toàn có thể xây dựng hồ sơ để núi Non Nước được công nhận.

Bởi trong các tiêu chí mà UNESCO hướng dẫn thì tiêu chí về tính xác thực, tính toàn vẹn của di sản thì các văn khắc ở Núi Non Nước đều đáp ứng được bởi nó đã nằm trên núi từ thế kỷ XIV, XV. Đây đều là những bài thơ, bài văn của các tiền nhân, Vua Lê, Vua Trần và văn nhân mặc khách đi qua đây đều tạo tác những bài thơ - do đó ngoài giá trị nội dung, những bài thơ này còn là những tác phẩm nghệ thuật rất đẹp. Trên những văn khắc đó còn rất nhiều hình tượng, hoa văn ghi dấu ấn của một thời đại và cũng là sự phát triển nghề chạm khắc đá của Ninh Bình rất nổi tiếng.

Ngoài ra, chúng tôi thấy có một số bia đã ghi danh những người vợ các vị vua đã đóng góp cho việc xây chùa-đây là tiêu chí cần được đánh giá, cần được khai thác bởi UNESCO đang đẩy mạnh việc đấu tranh vì bình đẳng giới, do đó vai trò của người phụ nữ được thể hiện trên bia cũng là yếu tố để Ninh Bình xây dựng hồ sơ một cách vững vàng.

Để đạt được mục tiêu này, đồng chí Vũ Thanh Lịch, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình khẳng định: Sở Văn hóa và Thể thao sẽ tích cực tham mưu cho UBND tỉnh để hoàn thiện và tổ chức thực hiện các dự án bảo tồn, phát huy giá trị di sản quốc gia đặc biệt núi Non Nước, trong đó sẽ nhấn mạnh đến việc phát huy những giá trị di sản tư liệu, tích cực đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá, giáo dục, nâng cao ý thức giữ gìn, phát huy giá trị di sản văn hóa. Điều này không chỉ khơi dậy truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc mà còn góp phần xây dựng và phát triển quê hương Ninh Bình giàu đẹp.

Trên cơ sở ý kiến đóng góp của các chuyên gia, nhà khoa học trong nước, quốc tế sẽ giúp cho ngành Văn hóa thêm thông tin, tư liệu để có thể làm rõ, sâu thêm các giá trị của di tích núi Non Nước ở khía cạnh di sản tư liệu để Ninh Bình sẽ hoàn thiện Hồ sơ đề cử Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước vào Danh mục Di sản tư liệu thế giới thuộc Chương trình Ký ức Thế giới của UNESCO khu vực Châu Á-Thái Bình Dương, đảm bảo tính chính xác, toàn diện, khoa học và đạt yêu cầu đề ra.

Việc ghi danh Văn khắc Hán Nôm núi Non Nước vào Danh mục Di sản tư liệu thế giới sẽ không chỉ là sự vinh danh cho một di sản độc đáo của Việt Nam mà còn là sự đóng góp quan trọng vào kho tàng ký ức chung của nhân loại.

Bùi Diệu-Phương Anh