Vì sao bài toán ô nhiễm tại Ấn Độ vẫn chưa có lời giải?
Những ngày qua, thủ đô New Delhi của Ấn Độ lại bao phủ trong màn sương mù dày đặc, với chỉ số chất lượng không khí (AQI) nhiều thời điểm vượt ngưỡng 300 - mức 'rất kém', thậm chí tiến gần ngưỡng 'nguy hại'.
Những ngày qua, thủ đô New Delhi của Ấn Độ lại bao phủ trong màn sương mù dày đặc, với chỉ số chất lượng không khí (AQI) nhiều thời điểm vượt ngưỡng 300 - mức “rất kém”, thậm chí tiến gần ngưỡng “nguy hại”.
Trước tình hình này, Chính phủ Ấn Độ đang xem xét nhiều biện pháp khẩn cấp, kích hoạt giai đoạn hai của kế hoạch ứng phó ô nhiễm nghiêm trọng. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: Vì sao sau nhiều năm, với hàng loạt chiến dịch và công nghệ kiểm soát, bài toán ô nhiễm không khí ở Ấn Độ vẫn chưa tìm được lời giải?
Xe cộ di chuyển trên một tuyến đường cao tốc buổi sáng sương mù độc hại gần thủ đô New Delhi. (Ảnh: Reuters)
Nguyên nhân Delhi và vùng Thủ đô quốc gia (NCR) của Ấn Độ ô nhiễm nghiêm trọng
Miền Bắc Ấn Độ, đặc biệt là Vùng thủ đô Delhi những ngày qua đang trải qua một đợt ô nhiễm không khí mới với mức độ càng ngày càng tăng. Đợt ô nhiễm này đã kéo dài trong khoảng 2-3 tuần qua, trùng với dịp lễ Diwali – dịp lễ quan trọng nhất trong năm của đạo Hindu. Ô nhiễm không khí trỗi dậy khi lượng phương tiện gia tăng trên đường phố do người dân đi lại, mua sắm, thăm hỏi nhau trong dịp lễ Diwali.
Ô nhiễm còn vì phong tục đốt pháo của người dân Ấn Độ mỗi dịp lễ quan trọng này. Việc đốt các loại pháo tạo ra một lượng lớn hạt vật chất độc hại và các chất ô nhiễm dạng khí tăng đột biến trong thời gian ngắn; trong số này có cả hỗn hợp độc hại và các kim loại nặng như bari, stronti, đồng và chì. Vào sáng 21/10, Delhi được IQAir - một công ty công nghệ chất lượng không khí của Thụy Sĩ- gọi tên là thành phố lớn “ô nhiễm nhất” thế giới. Chỉ số AQI của thủ đô Ấn Độ ngày 21/10 là 429, cao nhất trong danh sách.
Những gì đang diễn ra tại Vùng thủ đô Delhi, Ấn Độ vài tuần qua mới chỉ là một phần trong một tổ hợp các nguyên nhân diễn ra vào cùng một thời điểm từ năm này qua năm khác. Mặc dù các nguồn gây ô nhiễm tồn tại quanh năm như xe cộ, giao thông và sản xuất công nghiệp luôn là một gánh nặng thường trực; nhưng vào các tháng mùa đông, ô nhiễm không khí tăng lên đáng kể do các sự kiện theo mùa và sự hội tụ các yếu tố tự nhiên khiến các chất ô nhiễm không thể khuếch tán đi xa mà tập trung ở gần mặt đất.
Trước hết là các nguồn ô nhiễm tại chỗ gồm: Khí thải từ phương tiện giao thông, khí thải công nghiệp, bụi phát tán từ đường xá và hoạt động xây dựng, và đốt rác và sinh khối. Với tổng lượng phương tiện cơ giới đăng ký lên tới 12 triệu vào tháng 1/2024, New Delhi hiện đang đứng thứ hai trong số các thành phố Ấn Độ về số lượng phương tiện đăng ký và lưu hành. Hàng ngày lượng phương tiện này thải ra một lượng đáng kể nitơ oxit (NOx), cacbon monoxit (CO) và các hạt vật chất (PM2.5 và PM10). Tình hình phát thải càng gia tăng khi giao thông tắc nghẽn hàng ngày và xe cộ chạy không tải gây ra lượng khí thải cao hơn bình thường. Hệ thống giao thông công cộng chưa đồng bộ và sự phát triển đô thị quá mức càng khuyến khích việc sử dụng phương tiện cá nhân cũng đóng góp không nhỏ vào vấn đề.
Các nguồn phát thải công nghiệp đáng kể tại khu vực Bắc Ấn Độ có thể kể tới các đơn vị sản xuất, các nhà máy nhiệt điện than và các ngành công nghiệp khác trong và xung quanh Vùng thủ đô Delhi tạo ra hỗn hợp các chất ô nhiễm, bao gồm lưu huỳnh đioxit (SO2), nitơ oxit (NOx) và kim loại nặng. Một điểm cần lưu ý về ô nhiễm không khí tại Ấn Độ là việc một số hộ gia đình, đặc biệt là ở các khu vực nông thôn hoặc các khu vực nghèo, vẫn sử dụng nhiên liệu sinh khối như gỗ, than và phân bò để nấu ăn và sưởi ấm vào mùa đông, đẩy ô nhiễm gia tăng cả trong nhà và ngoài trời.
Ô nhiễm tại Ấn Độ còn đến từ các yếu tố địa lý và theo mùa vụ. Ví dụ, thói quen đốt rơm rạ sau vụ thu hoạch là nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí trong những tháng sau mùa gió mùa (tháng 10 và 11) tại miền Bắc nước này. Hàng năm, cứ vào giai đoạn này, việc đốt rơm rạ của nông dân ở các bang lân cận Punjab, Haryana và Uttar Pradesh khiến cho bầu không khí tại thủ đô New Delhi trở nên ngột ngạt, độc hại.
Có hai yếu tố tự nhiên khác khiến tro bụi tập trung về vùng thủ đô và tình trạng này thêm phần nghiêm trọng. Thứ nhất, hướng gió tại khu vực miền Bắc Ấn Độ là thổi từ Tây Bắc sang Đông Nam mang khói và muội than từ các đám cháy rơm rạ trực tiếp về Delhi và phần còn lại của Đồng bằng Ấn-Hằng. Thứ hai, đồng bằng Ấn-Hằng, nơi thủ đô Delhi nằm ở trung tâm, là một khu vực nội địa được bao bọc bởi các vùng đất cao hơn như dãy Himalaya và rặng núi Aravalli. Địa hình này tạo ra “hiệu ứng thung lũng” giữ lại các chất ô nhiễm và khiến việc phân tán trở nên khó khăn.
Một yếu tố khí tượng khác là hiện tượng nghịch nhiệt. Vào mùa đông, khi bề mặt đất lạnh hơn và tốc độ gió thấp dẫn đến việc lớp không khí ấm hơn giữ lại lớp không khí lạnh hơn, đậm đặc hơn gần mặt đất, ngăn chất ô nhiễm phân tán lên các tầng trên của khí quyển. Điều này dẫn đến sự tích tụ khói bụi dày đặc tại thành phố trong thời gian dài.
Bất cập trong mô hình quản trị phát triển đô thị và môi trường của Ấn Độ
Chính phủ Ấn Độ cùng chính quyền các địa phương nhiều năm qua đã dành công sức và chính sách để giảm bớt diện và tác động của tình trạng ô nhiễm không khí tới đời sống người dân. Tuy nhiên tới nay, các hành động chưa thực sự tạo ra thay đổi căn bản trong thực tiễn môi trường tại quốc gia đông dân nhất thế giới. Kết quả kém khả quan của cuộc chiến chống ô nhiễm không khí tại các đô thị Ấn Độ phản ánh nhiều tồn tại trong mô hình quản trị đô thị và môi trường của đất nước này.
Các bất cập chính bao gồm: sự thiếu sự phối hợp và phân quyền. Các thành phố Ấn Độ thường thiếu quyền tự chủ về tài chính và hành chính, với nhiều quyết định quan trọng bị chi phối bởi chính quyền bang. Điều này làm giảm khả năng của các chính quyền đô thị trong việc thực hiện hiệu quả các chính sách môi trường tại địa phương. Ngoài ra, nguồn gây ô nhiễm và người chịu tác động nhiều khi lại không nằm ở cùng địa phương khiến việc xử lý triệt để đòi hỏi sự phối hợp của các bang và khả năng điều phối của Chính phủ.
Mặc dù đã có nhiều sáng kiến như Chương trình Không khí Sạch Quốc gia (NCAP), các chính sách của Ấn Độ thường thiếu tính toàn diện và không xử lý triệt để các nguồn gây ô nhiễm chính, ví dụ như giao thông và đốt rơm rạ. Đó là chưa kể tới việc thực thi chính sách lỏng lẻo, không đến nơi đến chốn. Việc thiếu cơ chế thực thi mạnh mẽ và khả năng giám sát yếu kém khiến nhiều quy định về môi trường tại Ấn Độ không được tuân thủ nghiêm ngặt. Tiêu biểu là các quyết định của tòa án về việc di dời các cơ sở công nghiệp gây ô nhiễm đôi khi cũng bị trì hoãn hoặc thực thi không đầy đủ.
Tình trạng ô nhiễm không khí như hiện nay cũng cho thấy Ấn Độ chưa đầu tư thích đáng cho hạ tầng đô thị, quy hoạch và quản lý đô thị cùng việc quản lý chất thải rắn, phục vụ cho 1,4 tỷ người cùng mức độ đô thị hóa gia tăng đột biến. Kết quả là hệ thống giao thông công cộng tại các thành phố lớn nhất không theo kịp sự phát triển của dân số. Tình trạng này khiến người dân phụ thuộc nhiều vào phương tiện cá nhân, làm trầm trọng thêm ô nhiễm không khí. “Đô thị hóa tràn lan” (urban sprawl) ngoài tầm kiểm soát đã làm gia tăng khoảng cách di chuyển và phá hủy các không gian xanh. Điều này làm tăng lượng phương tiện trên đường và thải ra nhiều khí thải hơn. Trong khí, việc xử lý chất thải rắn vẫn luôn là nỗi đau đầu của các đô thị.
Tìm kiếm giải pháp bền vững
Nhìn tổng thể, các biện pháp được thử nghiệm cho thấy nỗ lực của chính quyền các cấp của Ấn Độ nhằm làm giảm tình trạng ô nhiễm không khí nói riêng và ô nhiễm môi trường nói chung. Tuy nhiên, cần thấy rằng nguồn gây ô nhiễm tại nước này rất đa dạng và lớn về quy mô, đòi hỏi những biện pháp căn cơ hơn và việc phối hợp đồng bộ của một loạt các chính sách, sự hợp tác của cả chính quyền Trung ương lẫn các bang trong nhiều năm. Các chuyên gia cho rằng, Ấn Độ cần các nhóm giải pháp bền vững hơn.
Thứ nhất là cần triển khai chuyển đổi năng lượng toàn diện hơn, như đầu tư mạnh vào các nguồn năng lượng tái tạo như năng lượng mặt trời, gió để thay thế năng lượng hóa thạch, giảm thiểu các nguồn phát thải từ nhà máy nhiệt điện.
Thứ hai, nước này cần cải thiện hệ thống giao thông công cộng, đặc biệt tại các đô thị lớn. Xây dựng hệ thống giao thông công cộng hiệu quả, hiện đại, dễ tiếp cận và thân thiện với môi trường, khuyến khích người dân sử dụng phương tiện công cộng thay vì xe cá nhân.
Tiếp đến, chính quyền Ấn Độ sẽ phải kiểm soát chặt chẽ các nguồn phát thải công nghiệp; áp dụng các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt hơn đối với các nhà máy, khu công nghiệp và đảm bảo thực thi nghiêm túc các quy định này.
Giải quyết vấn đề đốt rơm rạ của người nông dân sau vụ mùa cũng là một việc làm cấp thiết. Sử dụng rơm rạ làm phân bón hoặc nguyên liệu cho các ngành công nghiệp khác là một lựa chọn để chuyển đổi nguồn phát thải này bền vững. Cuối cùng là việc quy hoạch đô thị cần thông minh hơn, hợp lý hơn. Ấn Độ tương lai sẽ phải xây dựng các thành phố có mật độ cây xanh cao, quy hoạch giao thông hợp lý, giảm sự tập trung phương tiện giao thông tại các khu vực trung tâm. Đó mới chính là các giải pháp bền vững, lâu dài.
