Xung đột với Nga kéo dài, người tị nạn Ukraine đối diện câu hỏi mới

Các quốc gia thành viên EU sắp quyết định có nên đầu tư sâu hơn vào việc hòa nhập người tị nạn Ukraine hay bắt đầu chuẩn bị cho họ trở về quê nhà, nếu và khi các điều kiện cho phép.

Ủy ban châu Âu – cơ quan điều hành EU – hiện đang cân nhắc về một khuôn khổ pháp lý mới bảo vệ người Ukraine, với đề xuất mới dự kiến sẽ có vào ngày 4/6.

Trọng tâm là tương lai của 4,26 triệu người tị nạn Ukraine vẫn đang được bảo vệ theo Chỉ thị bảo vệ tạm thời (TPD) của EU, vốn sẽ hết hạn vào tháng 3/2026.

Cơ chế này được kích hoạt lần đầu tiên vào năm 2022 sau khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine và đã được gia hạn nhiều lần kể từ đó.

Cuộc xung đột đã gây ra cuộc khủng hoảng người tị nạn lớn nhất châu Âu kể từ Thế chiến thứ II: Hơn 6 triệu người Ukraine đã chạy trốn ra nước ngoài và 3,7 triệu người khác phải di dời trong nước.

Trên khắp khối 27 quốc gia, người tị nạn Ukraine đã được cấp quyền tiếp cận nhanh chóng với nhà ở, việc làm, trường học và dịch vụ chăm sóc sức khỏe. Moldova và các nước láng giềng khác không thuộc EU cũng đã làm theo, dang tay chào đón họ.

Người biểu tình tham gia một cuộc tuần hành ở Warsaw, Ba Lan, tháng 2/2025. Ảnh: Getty Images

Bây giờ, khi chiến sự đã kéo dài sang năm thứ 4, câu hỏi đối với người tị nạn Ukraine đã thay đổi. Không còn là lý do tại sao họ nên trở về, mà là tại sao họ nên ở lại.

Trong khi hầu hết chỉ ghé về trong thời gian ngắn, để thăm gia đình hoặc kiểm tra tình trạng tài sản của họ, những người khác trở về với ý định ở lại lâu dài.

Những xu hướng này đặt ra câu hỏi cho các nhà hoạch định chính sách châu Âu và Ukraine về quy mô và động lực có thể có của những lần trở về trong tương lai, và cách điều chỉnh chính sách của họ để chuẩn bị cho điều này.

Điều gì khiến người tị nạn Ukraine ở lại châu Âu?

Một nghiên cứu chung của Viện Chính sách Di cư châu Âu (MPI Europe) và Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM) phát hiện ra rằng điều khiến người tị nạn Ukraine ở lại châu Âu là sự kết hợp giữa các yếu tố cá nhân và thực tế.

Gia đình, công việc hoặc hỗ trợ ngôn ngữ, cũng như những gì các quốc gia tiếp nhận cung cấp về mặt hỗ trợ, chẳng hạn như nhà ở hoặc dịch vụ. Đó là vì đơn xin bảo vệ tạm thời của EU khác nhau giữa các quốc gia thành viên.

Việc trở về Ukraine trong thời gian ngắn có xu hướng phổ biến hơn ở các quốc gia giàu có hơn, có thể là do việc đi lại đòi hỏi nhiều nguồn lực.

Nhưng khi nói đến việc định cư lâu dài, điều đó phụ thuộc nhiều hơn vào sự hỗ trợ cụ thể mà quốc gia tiếp nhận cung cấp về chăm sóc sức khỏe, nhà ở, giáo dục, thị trường lao động và phúc lợi xã hội.

Những người tị nạn có con hoặc thành viên gia đình lớn tuổi thường ưu tiên tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe tốt, trường học chất lượng và trợ cấp nuôi con.

Thất nghiệp và nhà ở không liên quan nhiều đến việc người tị nạn có ở lại hay không trong thời gian dài, nhưng đáng ngạc nhiên là hỗ trợ việc làm lại nổi lên như một yếu tố chính: không nhất thiết là việc ai đó có việc làm hay không mà là liệu nhà nước có giúp họ có việc làm hay không.

Nhiều người Ukraine có tay nghề cao nhưng có xu hướng làm những công việc lương thấp vì thủ tục hành chính rườm rà hoặc rào cản ngôn ngữ.

Ba Lan và Đức có xu hướng đạt điểm cao về cả phúc lợi xã hội và dịch vụ giới thiệu việc làm, và điều đó cho thấy hai nước này thu hút và giữ chân được nhiều người tị nạn hơn.

Câu hỏi đối với người tị nạn Ukraine hiện đã thay đổi, không còn là lý do tại sao họ nên trở về, mà là tại sao họ nên ở lại. Ảnh: Shutterstock

Điều gì khiến người tị nạn Ukraine trở về nhà?

Vào năm 2023, 91% người tị nạn Ukraine vẫn muốn trở về nhà một ngày nào đó mặc dù vẫn còn nhiều rủi ro về an ninh, nhà ở bị hư hại và khả năng tiếp cận các dịch vụ thiết yếu bị hạn chế. Hiện tại, nghiên cứu cho thấy những hy vọng này vẫn ổn định.

Hy vọng được trở về cũng nhất quán ở các quốc gia, dao động từ 80% ở Hungary đến 98% ở Moldova – một mô hình bất thường trong các cuộc khủng hoảng di dời kéo dài, khi hy vọng trở về thường phai nhạt theo thời gian.

Một tỉ lệ nhỏ hơn, khoảng 15%, cho biết họ có kế hoạch sớm trở về nhà, ngay cả khi chiến tranh vẫn đang diễn ra – mặc dù thường chỉ là tạm trú ngắn hạn.

Các kế hoạch ngắn hạn khác nhau rất nhiều trên khắp châu Âu. Tại các quốc gia như Cộng hòa Séc và Ba Lan, hơn 40% người tị nạn Ukraine cho biết họ có kế hoạch sớm trở về, trong khi ở Moldova, con số đó giảm xuống chỉ còn 1%.

An ninh được cải thiện ở Ukraine – cả ở cấp địa phương và quốc gia – vẫn là yếu tố hàng đầu đằng sau các quyết định ngắn hạn. Bên cạnh đó, sự hỗ trợ của quốc gia chủ nhà và khả năng tiếp cận các dịch vụ quan trọng, cơ hội việc làm khi trở về nhà cũng là các yếu tố cần cân nhắc.

Khoảng 14% người tị nạn hiện đang ở châu Âu ban đầu đến từ các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng tạm thời, nhiều người cho biết ý định trở về của họ sẽ phụ thuộc vào việc những khu vực đó có còn bị chiếm đóng sau khi chiến tranh kết thúc hay không.

Một số người tị nạn đã thực sự trở về Ukraine, bất chấp cuộc chiến đang diễn ra. Tính đến tháng 4 năm ngoái, IOM ước tính rằng có khoảng 1,2 triệu người trong số họ đã trở về.

Trong số những người đã trở về, ít hơn 25% báo cáo rằng họ có thể đáp ứng hầu hết hoặc toàn bộ các nhu cầu cơ bản của mình, nhiều người vẫn phải đối mặt với rào cản về việc làm, điện nước và các dịch vụ quan trọng khác.

Minh Đức (Theo Euractiv, MPI Europe)