33 số báo Quân đội nhân dân xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ: Giải pháp kỹ thuật độc đáo, mỹ thuật trình bày sáng tạo

Điều kiện kỹ thuật đặc biệt của báo chí chiến trường

33 số báo QĐND xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ (gọi tắt là 33 số báo) được in tại các xưởng in dã chiến dựng trong hầm, lán hoặc hang đá. Điều kiện cơ bản gồm: Máy in typô nhỏ, thô sơ, chạy bằng tay; chữ chì khuyết thiếu, phải ghép, đúc bổ sung từng bộ; khổ giấy nhỏ (thường là khổ A3), chất lượng giấy xấu; mực in đơn sắc, dễ lem nhem. Ánh sáng chủ yếu từ đèn măng sông hoặc đèn pin... Những hạn chế này quyết định phong cách trình bày đơn giản, gọn, sáng, tiết kiệm tối đa ký tự, hạn chế mảng lớn.

33 số báo thường phải in trong đêm để sáng sớm chuyển đến các đơn vị. Việc tổ chức trình bày phải bảo đảm nhanh nhưng chính xác, hạn chế sửa morasse, tối ưu hóa số lượng khuôn in, sử dụng bố cục lặp lại qua các số để tiết kiệm thời gian.

Tác giả ấn tượng với phong cách minh họa đậm chất báo chí chiến hào của 33 số Báo Quân đội nhân dân xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ. Ảnh do nhân vật cung cấp.

Nhân lực làm 33 số báo chủ yếu chỉ có 5 người. Họ phải kiêm nhiệm viết bài, biên tập, trình bày, sắp chữ, in và làm công tác phát hành... Chính sự đa năng này tạo nên phong cách thiết kế mộc mạc nhưng hiệu quả, mang cảm hứng “nhà báo-chiến sĩ”.

Trình bày báo linh hoạt trong điều kiện chiến trường

33 số báo chỉ có từ 2 đến 4 trang. Khổ báo nhỏ giúp in nhanh, dễ vận chuyển, tiết kiệm giấy, đồng thời thuận tiện cho độc giả đọc báo trong điều kiện chiến trường. Chính vì sử dụng khổ giấy nhỏ dẫn tới yêu cầu bố cục trang báo phải rõ ràng, phân tách mạnh giữa các chuyên mục, tiêu đề nổi bật, ngắn gọn.

Bố cục trang nhất của mỗi số báo được coi như là một “trận địa thông tin”. Trang nhất thường giữ cấu trúc cố định. Măng sét QĐND được đặt ở dòng đầu trang, với kiểu chữ chân phương, đơn giản nhưng khỏe khoắn. Tít chính thường là tin chiến thắng hoặc chỉ thị của Bộ chỉ huy chiến dịch được trình bày với cỡ chữ lớn. Trên trang nhất thường bố trí từ 1 đến 2 bài ngắn, phản ánh trực tiếp tình hình chiến dịch. Một số mục nhỏ đề cập đến các gương chiến đấu, lời động viên, thông báo được trình bày trang trọng. Hệ thống trình bày trang nhất của các số báo đã tạo ra nhịp điệu chiến dịch. Mỗi số báo như một “bản tin chiến đấu”, khích lệ tinh thần bộ đội trước giờ xung phong.

Bố cục các trang còn lại của 33 số báo rất đa dạng. Các trang từ 2 đến 4 thường dành để bố trí khu vực các tin, bài như: Phóng sự nhanh từ các mũi tiến công; tin hậu phương gửi ra mặt trận; bài tuyên truyền chính trị, động viên tư tưởng; bài huấn luyện quân sự, mẹo chiến đấu... Do hạn chế về khổ giấy, mỗi trang báo thường chỉ được thiết kế từ 2 đến 3 cột báo. Độ rộng của cột lớn, để tránh dày chữ.

Nguyên tắc thiết kế mặt báo hướng đến tiêu chí tiết kiệm “đất”, nhưng chữ vẫn phải to, bài viết ngắn, trình bày tạo ra những “khoảng thở” để độc giả dễ đọc báo. Trong điều kiện giấy in báo xấu, chữ và mực in mòn mờ, dễ lem nhem, khó đọc nên kỹ thuật trình bày báo hướng đến các tiêu chí như: Tít tin, bài dùng cỡ chữ to vừa phải và thường trình bày không quá 2 dòng chữ; tin, bài viết ngắn, súc tích, khi sắp chữ hạn chế tối đa việc dồn ép chữ. Khoảng cách dòng chữ vừa phải, để mực không lem sang. Các “khoảng thở” trên trang báo được sử dụng như một giải pháp kỹ thuật để giảm lỗi in, tăng độ thông thoáng cho trang báo, đồng thời tạo nhịp đọc cho bộ đội vốn phải đọc trong điều kiện ánh sáng kém.

Nghệ thuật sắp chữ trong điều kiện thiếu thốn

Do điều kiện chiến trường, vì chỉ có vài bộ chữ chì, thợ sắp chữ phải linh hoạt sử dụng các cỡ chữ sẵn có. Mặt khác, phải trộn bộ chữ thiếu, thay thế chữ bằng cách đảo, chêm, đúc lại. Việc hạn chế đặt các tiêu đề quá dài cũng là để tiết kiệm chữ. Chính điều này tạo nên phong cách tít ngắn gọn, mạnh mẽ, dồn nén, mang tinh thần chiến đấu cao.

Do không có công cụ sắp chữ, dàn trang chuyên nghiệp nên từng hàng chữ của 33 số báo được sắp thủ công, căn theo đường viền gỗ, thước gò và mắt nhìn của người thợ sắp chữ. Tuy vậy, kỹ thuật này đã tạo ra cảm giác thẳng trang nhưng không quá “cứng”, cột chữ có đôi khi hơi lệch nhưng đọc rất “thật”, đồng thời gợi không khí chiến trường, mộc nhưng giàu cảm xúc.

Kiểu chữ sử dụng để sắp tin, bài trong 33 số báo ít biến hóa nhưng hiệu quả cao. Phần lớn dùng kiểu chữ typô không chân (sans serif), nét dày, dễ đọc trong ánh sáng yếu. Chính sự tối giản “bất đắc dĩ” này lại tạo phong cách hiện đại, gợi nhớ đến nhiều tờ báo quân đội trên thế giới cùng thời gian này.

Độc đáo minh họa báo chí chiến hào

Do hạn chế kỹ thuật in, trên 33 số báo không in được ảnh. Thay vào đó là các bức minh họa. Minh họa trên 33 số báo tuy không nhiều nhưng rất đắt giá. Đó là các tác phẩm được các nhà báo-chiến sĩ-họa sĩ ký họa tại chiến trường. Các ký họa được vẽ bằng than, bút chì hoặc mực nho, sau đó chuyển thành bản khắc. Các ký họa mang nét mộc, đường nét mạnh, tạo cảm xúc trực diện và dễ tái tạo bằng in typô. Các minh họa chủ yếu diễn tả sơ đồ trận đánh, các mũi tấn công của quân ta ở dạng infographic thuần thủ công. Nhiều số báo có minh họa infographic sơ đồ thọc sâu của bộ đội, sơ đồ tiến công đồi A1, C1 hoặc bản đồ vị trí đóng quân của giặc Pháp... Các minh họa được vẽ tay, tối giản đường nét nhưng có giá trị thông tin cực cao. Đây chính là những infographic sớm nhất trong báo chí quân sự Việt Nam. Các minh họa được thể hiện bằng đường nét, mảng khối trang trí, hầu như không thừa một chi tiết nào.

Việc trình bày các số báo không hoa lá cành, không mang tính trang trí. Mỗi nét vẽ của những minh họa đều mang chức năng như tăng sức hấp dẫn thị giác cho người đọc, hỗ trợ truyền đạt nội dung tin tức chiến sự, đồng thời có tác dụng làm giảm cảm giác “nặng chữ” trong các trang, tin, bài. Các trang báo được trình bày đạt đến độ thẩm mỹ chung, đó là giản dị, cô đọng, mạnh mẽ.

Màu sắc đơn điệu nhưng có “giọng điệu”

Toàn bộ 33 số báo được in cơ bản là đen-trắng. Chỉ có số ít măng sét báo và phụ bản tranh lớn (cả khổ trang) được in chế độ màu đơn, tối đa đến 3 màu, gồm đen, đỏ và vàng. Tuy nhiên, nhờ kỹ thuật sắp chữ và tương phản mực-giấy, mỗi số báo vẫn tạo được những điểm nhấn, đó là: Các tít tin, bài chính thường đậm màu, nét chữ lớn thể hiện vai trò như là điểm màu chính của trang báo để thu hút thị giác người đọc. Các tít tin, bài phụ cỡ chữ vừa phải, kiểu chữ in thường, trình bày thoáng, thưa thể hiện vai trò như nền sáng, tạo yếu tố trung gian về độ đậm nhạt trên trang báo. Các bức ký họa thể hiện bằng đường nét thanh, đậm rõ ràng, kèm theo các mảng màu đậm đen hoặc đỏ, mảng màu vàng tạo điểm nhấn thu hút thị giác độc giả vào những khoảnh khắc hình ảnh quan trọng. Chính sự tối giản về màu sắc này đã tạo nên phong cách thẩm mỹ hài hòa, nghiêm trang, mang “hơi thở Quân đội” trong một tờ báo chiến trường.

Phong cách trình bày đậm bản sắc báo chí Quân đội

Có thể khẳng định, 33 số báo thể hiện sự mộc mạc, trực diện nhưng mạnh mẽ; thẩm mỹ không cầu kỳ, không kiểu cách. Mục tiêu tối thượng của trình bày các số báo QĐND tại chiến trường Điện Biên Phủ là hướng đến dễ đọc, dễ hiểu, dễ nhớ, dễ làm theo, khích lệ bộ đội.

Trọng tâm nội dung của 33 số báo là tập trung vào thông tin chiến đấu. Mọi bài viết đều phục vụ nhiệm vụ chính trị-quân sự. Tuy vậy, báo vẫn có những mục nhỏ giải trí, châm biếm. Phong cách trình bày báo vì thế hướng tới mục tiêu tập trung, không tản mạn, trực diện, không vòng vo và mạnh mẽ, khích lệ tinh thần bộ đội.

33 số báo thể hiện sự gắn kết chiến sĩ, báo chí với trận địa. Cách trình bày báo gần gũi, dễ tiếp cận, phù hợp độc giả là bộ đội, đọc nhanh trong giờ nghỉ ngắn, đọc khi trú ẩn trong hầm và đọc trên đường hành quân. Đó là mỹ thuật thiết kế phục vụ chiến đấu-một triết lý đặc biệt của báo chí Quân đội.

Giá trị lịch sử và ý nghĩa đối với mỹ thuật báo chí hiện đại

33 số báo không chỉ là di sản giá trị về lịch sử báo chí mà còn là một di sản thiết kế mỹ thuật, in ấn trong điều kiện đặc biệt nơi chiến trường khốc liệt. 33 số báo là minh chứng cho tính sáng tạo của người làm báo Việt Nam nói chung, các nhà báo-chiến sĩ nói riêng; là minh chứng cho khả năng ứng dụng kỹ thuật-mỹ thuật trong làm báo ở hoàn cảnh cực kỳ khó khăn cũng như tinh thần vượt lên giới hạn vật chất để bảo đảm nhiệm vụ thông tin.

33 số báo QĐND xuất bản ở Mặt trận Điện Biên Phủ để lại nhiều bài học quý về nghề báo, như: Ưu tiên chức năng thông tin hơn hình thức phức tạp; tối giản để tăng hiệu quả thị giác độc giả; dùng minh họa, đồ họa thông tin (infographic) như công cụ chiến lược, kể cả khi không có công nghệ cao, tạo bản sắc thông qua tinh thần, không chỉ qua kỹ thuật.

Các ấn phẩm này đã trở thành tư liệu quý, trực quan trong giảng dạy các nội dung liên quan đến thiết kế, trình bày, minh họa, mỹ thuật trong báo chí-truyền thông. Đó là bài học về mô hình phóng viên-biên tập viên đa năng, ví dụ điển hình về làm báo chiến trường và truyền thông trong điều kiện đặc biệt.

Trong lịch sử mỹ thuật báo chí Việt Nam, hiếm có bộ ấn phẩm nào mang tính độc đáo cả về nội dung, hình thức, hoàn cảnh sản xuất và giá trị tinh thần như 33 số báo QĐND xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ. Chúng không chỉ là tài liệu báo chí mà còn là một phần của ký ức Điện Biên Phủ-ký ức về “một dân tộc anh hùng, một Quân đội anh hùng, một nền báo chí anh hùng”.